Muziek uit de twaalfde eeuw. Muziek uit de een en twintigste eeuw. En nog van alles daar tussen in. Gisteren in de Doelen was er een opmerkelijk concert met de titel “Maria Mater Meretrix”. Maria als beeld van de moeder die liefheeft, maar er is ook een andere Maria..

Als je naar een overzicht kijkt in het programmaboekje van de stukken en de componisten die zo achter elkaar de revue passeren dan schrik je je een hoedje: mijn hemel, wat een ratje toe! Gaat dat wel lukken, is het wel mogelijk om daar een eenheid van te creëren en kun je als spelers en als zanger de spanning een beetje vast houden? Wat bleek: we hoorden feitelijk slechts twee stukken: een muziek-, nee liever gezegd één theaterstuk voor de pauze en één stuk na de pauze. Het deel voor de pauze duurde bijna 45 minuten, na de pauze was het stuk iets korter: dat duurde bijna 41 minuten. Camerata Bern, een instrumentaal ensemble van 24 personen, zorgde in opperste concentratie voor een performance van twee keer ongeveer drie kwartier. De artistiek leider en violist van dat ensemble, Patricia Kopatchinskaja was de bevlogen eerste instrumentalist. Er werden allerlei trucjes toegepast om de verschillende muziekstukken met allemaal hun eigen lading en stijl geloofwaardig aan elkaar te lassen zodat er één groot theaterstuk ontstond. Vooral de 12 strijkers wisten met hun instrumenten steeds de juiste overgangslaag aan te brengen.

Achteraf moest ik denken aan muziektheatervoorstellingen in de tachtiger jaren van “Orkater”. Met een aantal instrumenten, vooral ook strijkers (ik herinner me vooral de cello), werd er een spanningsboog getrokken die je helemaal vastpakte. Dat gebeurde hier ook. Met uitzondering van de twee cellisten, de contrabassist, de slagwerker, en de pianist záten de muzikanten niet op een stoel, maar ze stónden op het podium. Er was geen echte dirigent, maar Patricia Kopatchinskaja, die steeds vedel of viool speelde, bewoog zodanig op haar blote voeten dat iedereen haar kon zien. Bij een driekwartsmaat danste ze al spelende bijna over het podium. Uiterst geconcentreerd, meeslepend en vaak opzwepend. Als luisteraar in de zaal hoorde je zo een muzikaal verhaal maar tegelijk zág je ook heel veel boeiende dingen. Als er slechts vier mensen speelden zoals bij het “quatuor pour le fin du temps”, dan keken de muzikanten die niet mee deden eendrachtig vanuit dezelfde hoek naar de spelers. Elke beweging leek geregisseerd. Het maakte dat je ademloos in je stoel genageld bleef zitten. De strijkers konden bijna geluidloos, als het moest, strijken om daarmee een soort ingehouden spanning te creëren, helaas onderbroken door hoestbuien in het publiek… Maar net zo goed werd er opzwepend, en fanatiek elkaar opjuttend, gespeeld. Behalve bij de puur instrumentale stukken was het Anna Prohaska die de show stal. Ze zong alle teksten probleemloos in elke stijl, van “Walther Von der Vogelweide” tot en met de teksten van Kafka op muziek van György Kurtág. Zij is het trouwens die het programma, samen met Patricia Kopatchinskaja, heeft samengesteld.

Als je naar een concert was gegaan om te gaan luisteren naar muziek in zijn originele historische context dan kwam je bedrogen uit. De context was in feite “een niet gesproken verhaal dat ontstond door het theaterstuk van deze muziek.” Zo hoorden we een motet van Dufay gespeeld door koperblazers, maar omgeven door de Gregoriaanse muziek waarop het gebaseerd was, gezongen door Anna Prohaska. Zo zal het nooit geklonken hebben. En met deze moderne koperblazers al helemaal niet. Er waren prachtige arrangementen, soms zelfs met een filmmuziek-achtige sfeer. Alles in dienst van “het theaterstuk” dat er aan ten grondslag lag.

Het concert is live opgenomen door radio 4 en je kunt het terug beluisteren op https://www.nporadio4.nl/gids-gemist/2019-12-12 Ga dan naar het “Avondconcert om 20 uur.” Ik vraag me trouwens af wat de luisteraars hier gisteravond van mee gekregen hebben. Ik denk dat het erg nuttig is om de teksten er bij te hebben en misschien toch nog net iets meer over de functie van die teksten in het geheel te weten. Daarom geef ik, voor hen die nu nieuwsgierig zijn geworden, een persoonlijke toelichting van de laatste 26 minuten van dit concert. Ga via de link hierboven naar 1:48:40 voor de laatste 26 minuten van het avondconcert, of klik op de muziek hier onder.

Je hoort vanaf dat punt werk van 7 verschillende componisten, alle stukken zijn dus aan elkaar vast gesmeed. We vertrekken op het punt van het concert dat het beeld van Maria aan de voet van het kruis wordt geschetst. We eindigen bij het beeld van Maria Magdalena, die eveneens aan de voet van het kruis staat. De emoties gaan in deze 26 minuten van intens verdriet, via woede, cynisme en menselijkheid, angst, tot uiteindelijk weer droefenis, maar nu de droefenis van de zondige mens.

1. Frank Martin: Stabat Mater (Maria: verdriet)
2. Messiaen: Danse de la fureur (woede)
3. Berthold Brecht: Kuppellied (cynisme: Maria Magdalena als hoer)
4. Giörgy Kurtág: Der coitus als Bestrafung (cynisme)
5. Patricia Kopatchinskaja: Danse Macabre (woede, angst)
6. Haydn: Il Terremoto (angst)
7. Antonio Caldara: Maddalena ai piedi di Christo (Maria Magdalena: verdriet van de zondige mens)

1
De eerste tekst gaat over het beroemde gedicht “Stabat Mater”, waar we Maria zien die staat te wenen bij het kruis.

2
Na de droefenis komt de woede, die Messiaen zichtbaar maakt in dit deel van het “quatuor pour le fin du temps: Danse de la fureur, pour les sept trompettes.” Feitelijk herinnert Messiaen ons aan het evangelie van Johannes over het einde der tijden. Maar in dit programma gaat het over de algehele woede die ook Maria gevoeld moet hebben: dat dit alles haar zoon werd aangedaan. De klarinet schiet in de hoogte (per ongeluk) uit. Dit komt heel natuurlijk over, in de uiterst inspanning en concentratie zwepen de vier spelers elkaar op en daar hoort zo’n uitschieter bij. Ook Patricia Kopatchinskaja verliest enkele haren van haar strijkstok maar gaat even intensief door.

3
Na een mooie overgang komt er opeens verrassend een liedje zoals dat gezongen had kunnen zijn in een Duits café voor de tweede wereldoorlog. Een groter contrast met het voorafgaande is bijna niet denkbaar. We horen het “Kuppellied (koppelaarslied) op tekst en muziek van Hans Eisler en Berthold Brecht. Na de hemelse overpeinzingen van hiervoor zijn we nu weer helemaal op de aarde aanbeland. Een man kan makkelijk aan een vrouw komen als hij haar maar kan betalen of te eten kan geven. Het is tegelijk heel triest: vrouwen die niets te eten hebben en daarom hun lichaam maar ter beschikking stellen aan de lusten van de man. De hemelse, maagdelijke Maria wordt hier opeens geplaatst naast de meest wereldlijke vrouw die je je maar kan indenken. Hier komt de andere Maria, Maria Magdalena, die we in het laatste lied van dit programma nadrukkelijk zien, aan bod. In dit lied komt ook een “Marie” voor. Het is een meisje om lief te hebben zonder dat ze betaald hoeft te worden. De sympathie die er in het evangelie gegeven wordt aan Maria Magdalena geven Eisler en Brecht aan Marie.

Kuppellied

Ach man sagt, des roten Mondes Anblick auf dem Wasser macht die Mädchen schwach, und man spricht von eines Mannes Schönheit, der ein Weib verfiel: dass ich nicht lach!
Wo ich Liebe sah und schwache Knie, war’s beim Anblick von Marie! Und das ist sehr bemerkenswert. Gute mädchen lieben nie einen Herrn, der nichts verzehrt. Doch sie können innig lieben, wenn man ihnen was verehrt. Und der Grund ist: Geld macht sinnlich, wie uns die Erfahrung lehrt.
Ach, was soll des roten Mondes Anblick auf dem Wasser, wann der Zaster fehlt? Was soll da eines Mannes oder Weibes Schhönheit, wenn man knapp ist und es sich verhehlt?
Wo ich Liebe sah und schwache Knie, war’s beim Anblick von Marie! Und das ist sehr bemerkenswert. Gute mädchen lieben nie einen Herrn, der nichts verzehrt. Doch sie können innig lieben, wenn man ihnen was verehrt. Und der Grund ist: Geld macht sinnlich, wie uns die Erfahrung lehrt.

Och, men zegt: de aanblik van de rode maan op het water verzwakt de meisjes, en men spreekt van de schoonheid van een man die viel voor een vrouw: laat me niet lachen!
Waar ik liefde en zwakke knieën zag, dat was bij het zien van Marie! En dat is heel opmerkelijk. Goede meisjes houden nooit van een heer die niets consumeert. Maar ze kunnen heel goed liefhebben, als je hen wat te bieden hebt. En de reden is: geld maakt zinnelijk, zoals ons de ervaring leert.
Ach wat heeft het kijken naar de rode maan op het water voor zin, als er geen brood op de plank is? Wat heb je aan een knappe man of vrouw als je geen geld hebt?
Waar ik liefde en zwakke knieën zag, dat was bij het zien van Marie! En dat is heel opmerkelijk. Goede meisjes houden nooit van een heer die niets eet. Maar ze kunnen heel goed liefhebben, als je hen wat te bieden hebt. En de reden is: geld maakt zinnelijk, zoals ons de ervaring leert.

4
Gelijk hier achter komt een ander cynisch gedicht, nu van Kurtág. Hij schreef miniatuurtjes op teksten van Kafka voor viool en zangstem. De tekst van dit miniatuurtje bevat slechts een korte zin:

Der coïtus als Bestrafung des Glückes des Beisammenseins, de coïtus als straf voor het gelukkig bij elkaar zijn.

Ik ken de oorspronkelijke betekenis niet die Kafka er indirect aan wilde geven, maar in dit verband voel ik dat elk sexueel contact iets tijdelijks is en altijd leidt tot ontnuchtering, waardoor de eenzaamheid of angst voor eenzaamheid toeslaat.

5
Hierna komt een eigen compositie van Patricia Kopatchinskaja: Danse Macabre. Een woeste instrumentale dans waarbij zelfs stampvoetend door een aantal spelers gereageerd wordt op de opjuttende klanken van de viool. Je kunt het zien als een dans zoals bij Messiaen, misschien ook als een erotische dans van mensen die de liefde bedrijven. Je kunt het ook als een andere manier zien om de tekst van Kafka hoorbaar te maken.

6
Het een na laatste stuk is een deel uit “Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze”, en wel het deel waarbij de aarde beeft. Bij de doodsstrijd van Christus begon de aarde te beven zoals stond in een van de evangelie-teksten. Il Terremoto, het beven van de aarde.

7
Het concert wordt afgesloten met een tweede scene aan het kruis van Christus. Nu zien we niet Maria, de voorbeeldige maagdelijke vrouw aan de voet van het kruis, maar we zien Maria Magdalena, de zondige vrouw, aan wie Jezus vergiffenis had gegeven en met wie hij wellicht ook een relatie had. Het is het treurige lied van Antonio Caldara met deze tekst:

Per il mar del pianto mio
disprezzar saprò le pene.
Se, Giesù, sei la ,la stella
a te humilio il mio desio
al tuo piè son mie catene

Mijn wenen is als een zee zo hevig
Ik wil de pijn verachten.
Als u Jezus de ster bent
dan zou ik voor u in alle nederigheid willen,
dat niet uw voeten, maar de mijne zouden zijn vast gespijkerd

Met dit wanhopige beeld van pijn en droefenis eindigt het concert en laat ons, toeschouwers, alleen achter, met genoeg stof om over na te denken. Maar vooral ook gelaafd door de muziek en de enorme energie die de musici aan ons hebben weten over te brengen.