De tweede helft van de elfde eeuw was een tijd van kerkelijke hervormingen in gebieden die tot het Rooms-Duitse rijk behoorden.  Het was het begin van de investituurstrijd en het begin van de steeds groter wordende macht van het pausdom. In deze tijd werd ook de eerste kruistocht georganiseerd. Het was de tijd van keizer Heinrich IV. Wat hielden die kerkelijke hervormingen in?

• Investituurstrijd: wie mag er bisschoppen benoemen, de paus of de koning.
• Simonie: de praktijk van de verkoop van kerkelijke ambten wordt verboden
• Priesters moeten ongehuwd zijn
• Strenge leefregels, niet alleen in de kloostergemeenschappen (Cluny, Hirsau) maar ook bij de overige clerus.

Toen ik me met het leven van deze Rooms-Duitse keizer ging bezig houden vielen me al snel enkele overeenkomsten op met een van zijn illustere opvolgers: Frederik II. Die leefde zo’n 150 jaar later.

• Heinrich IV moest het al snel zonder zijn vader Heinrich III stellen. Deze had hem voor de zekerheid al op zijn vierde verjaardag tot koning en daarmee als opvolger laten benoemen, maar het koningschap zou worden waargenomen tot hij 14 was door zijn moeder, koningin Agnes. Heinrich IV werd ontvoerd door de bisschop van Keulen en groeide vervolgens op onder diens toezicht.
• De moeder van Frederik II nam het koningschap van haar zoon waar omdat haar man al snel overleed. Frederik II werd opgevoed door veel geleerden aan zijn hof in het koninkrijk Sicilië. Een kardinaal zorgde in naam van de paus voor zijn geestelijke ontwikkeling.

Ook in het latere leven zijn er enkele parallellen. De meest opvallende parallel: beide koningen kregen het op een gegeven moment aan de stok met een of meer pausen. Hieronder een samenvatting van het boek van Tilman Struve over deze tijd aan de hand van het leven van Heinrich IV, aangevuld met dingen die ik vond in een uitgebreide site op de Duitstalige wikipedia.

Heinrichs jeugd tot aan zijn ambtsaanvaarding

De palts in Goslar, tegenwoordig is het een museum

Op 11 november 1050 beviel Agnes van Poitou, de tweede vrouw van keizer Heinrich III, van de langverwachte troonopvolger in het keizerlijke paleis van Goslar. Al op Kerstmis 1050 had Heinrich III de volwassenen die aanwezig waren, trouw laten zweren aan de nog ongedoopte zoon. Tijdens de volgende Pasen in Keulen doopte aartsbisschop Hermann van Keulen het kind en gaf hem de naam van zijn vader:  Heinrich. De keuze van abt Hugo von Cluny als peetvader was een uitdrukking van de nauwe banden van de Salische familie met de belangrijkste religieuze stroming van die tijd. Op 17 juli 1054 zalfde aartsbisschop Hermann Heinrich, die nog geen vier jaar oud was, in Aken tot koning.

Op de Karlschrein van Aken uit de twaalfde eeuw staan een aantal afbeeldingen van Rooms-Duitse koningen die daar gekroond zijn, waaronder een afbeelding van Heinrich IV

Met Kerstmis 1055 werd de troonopvolger verloofd met de een jaar jongere Bertha van Turijn.  Vader Heinrich III stierf in 1056. Als vertegenwoordiger van de minderjarige koning leidde zijn moeder Agnes van Poitou de regering. Toen paus Victor II in de zomer van 1057 stierf, verloor regentes Agnes haar belangrijkste helper. Tegelijkertijd werd de verbinding met de kerkhervormingskrachten in de Romeinse Curie verbroken. De invloed van de niet adellijke koninklijke ministerialen in de omgeving van de keizerin nam toe. De ministeriëel Kuno nam de opvoeding van de jonge koning over. Ook andere ministerialen kregen politieke invloed. De hoge adel en geestelijkheid zag zich al snel niet meer voldoende betrokken bij de regering. Als politiek adviseur had Agnes in 1058 bisschop Heinrich van Augsburg binnen gehaald. Invloedrijke mannen zoals de nieuwe aartsbisschop Anno van Keulen of aartsbisschop Siegfried van Mainz voelden zich genegeerd.

De ruïne van de palts van Kaiserswerth

Begin april 1062 verbleef Heinrich IV bij zijn moeder in de palts in Kaiserswerth (tegenwoordig een district van Düsseldorf). Daar ontmoetten ze beiden Anno II van Keulen. Na een gezamenlijk feest nodigde Anno de elfjarige jongen uit voor een bezoek aan een prachtig schip dat hij aan de Rijn had afgemeerd. De kroniekschrijver Lampert von Hersfeld beschrijft wat Heinrich ervoer toen hij het schip betrad:

‘Zodra hij het schip was binnengekomen, omsingelde de helper van de aartsbisschop hem, de roeiers zetten zich snel schrap, wierpen zich met al hun kracht in de gordel en voeren het schip razendsnel naar het midden van de stroom. De koning, verbluft door deze onverwachte gebeurtenissen, dacht dat men hem wilde vermoorden, en hij stortte zich voorover in de rivier. Hij zou verdronken zijn als graaf Ekbert niet in het water was gesprongen. Hij kon hem ternauwernood redden en terug brengen naar het schip.’

Anno leidde de koning vervolgens naar Keulen en chanteerde keizerin Agnes om de keizerlijke insignes aan hem te geven. De aartsbisschop van Keulen nam Heinrichs opvoeding over. Hij leidde tegelijk de regering van het rijk. Onder zijn leiding begon de vastberaden uitbreiding van de Keulse kerk. Op 14 juli 1063 bepaalde Anno  dat het negende deel van alle inkomsten van het rijk en de koning naar de kerk in Keulen zou worden overgebracht. Op de hofdag van Mainz eind maart 1065 ontving Heinrich de “Schwertleite” als een teken van juridische volwassenheid en het vermogen om politiek te mogen handelen. De drager van het schild was Gottfried der Bärtige, ooit een belangrijk rivaal van zijn vader. Met deze demonstratieve daad beloofde hij onderwerping en loyaliteit. Hoe moeilijk Heinrichs relatie met zijn opvoeder Anno was, werd direct na het ceremonieel aangetoond. Zodra de ceremonie voorbij was, wilde de jonge koning hem aanvallen. Zijn moeder kon hem slechts ternauwernood tegenhouden.

De eerste regeringsjaren

Aan het begin van zijn onafhankelijke heerschappij deed Heinrich een aantal ongebruikelijke schenkingen. Hij droeg twaalf keizerlijke kloosters over aan geestelijke en wereldlijke prinsen. Hiermee wilde hij goodwill richting de adel tonen.  De frequente veranderingen in de invloedssfeer aan het koninklijk hof leidden ertoe dat de omgeving van Heinrich IV werd gezien als een voortdurende plaats van verdachtmakingen en laster. In 1066 zorgde Anno von Köln ervoor dat Heinrich trouwde met Bertha van Turijn, een jaar jonger, met wie hij al tien jaar verloofd was. Maar al in 1069 probeerde Heinrich van zijn vrouw te scheiden. De historicus Bruno von Merseburg meldt dat de koning een helper had aangesteld om Bertha tot overspel te dwingen. De koningin doorzag de intriges en liet haar man, die getuige wilde zijn van het overspel, met stoelpoten en stokken in elkaar slaan. Tijdens een bijeenkomst in Worms verklaarde Heinrich dat  hij niet langer met zijn vrouw in een echtelijke verbintenis kon wonen.  Een bijeenkomst in Frankfurt, gepland voor oktober 1069, moest de zaak verduidelijken. Paus Alexander II stuurde de zeer gerespecteerde Peter Damiani, die de koning vervolgens dreigde met excommunicatie als hij niet zou inbinden. Ook dreigde hij er mee dat hij nooit door de paus tot keizer zou worden gekroond. Heinrich gaf toen toe.

De Saksische oorlogen

In Saksen had Heinrich IV overal keizerlijke paltsen laten bouwen en hij liet ze besturen door zijn eigen vertrouwelingen.  Dit stuitte op bitter verzet van de Saksen. De lokale bevolking moest diensten verlenen – voor vreemden die zelfs onvrije ministerialen waren. De resulterende conflicten leidden tot de beschuldiging dat Heinrich het Saksische stamrecht schond en hun vrijheid bedreigde. Na verschillende klachten nodigde Heinrich de Saksische prinsen in 1073 uit om in Goslar de kwesties te bespreken. De Saksen, zo meldt Bruno over de Saksische oorlog, verschenen op de afgesproken dag voor de Palts, maar moesten tevergeefs wachten op toelating. De Saliër bracht de dag liever door met dobbelen, ondanks het feit “dat er zoveel belangrijke mannen voor zijn deur stonden te wachten, alsof ze de laagste dienaren waren”. De Saksen bleven de hele nacht volharden totdat uiteindelijk een van de koninklijke hovelingen meedeelde dat de koning niet meer in het kasteel aanwezig was. Dit was de druppel. De Saksen kwamen ’s nachts bijeen in een kerk en zwoeren liever de dood te ondergaan dan deze schande te accepteren. Om het verzet op een brede basis te brengen, riepen de Saksen eind juli 1073 in Hoetensleben een tribunaal bij elkaar, waarin de klachten over de uitoefening van het koningschap moesten worden besproken. Otto von Northeim beschuldigde de koning van het laten bouwen van talrijke paltsen. Met dit beleid leek de koning de vernietiging van de Saksische vrijheden voor ogen te hebben. Ze wilden de koning afzetten. Toen de Saksen met een legermacht voor de Harzburg verschenen, zag de koning zich gedwongen te vluchten. Heinrich moest water bij de wijn doen. In de vrede van Gerstungen in februari 1074, in aanwezigheid van 15 bisschoppen, werd besloten dat hij zijn kastelen in Saksen en Thüringen zou vernietigen, alle confiscaties ongedaan zou maken en de Saksische wet zou erkennen. De rust van Gerstungen bleef echter tijdelijk. Saksische boeren wilden dat de Harzburg snel werd afgebroken en namen zelf het initiatief. Toen het kasteel werd verwoest, werden de graven van de Saliërs, onder wie een broer en zoon van Heinrich die daar begraven waren, geschonden. De koning eiste wraak en kreeg nu steun in grote kringen. In zijn campagne tegen de Saksische opstandelingen wist Heinrich een groot leger op de been te brengen. Op 9 juni 1075 behaalde hij een volledige overwinning in de Slag bij Homburg an der Unstrut. Heinrich kon aan het einde van het jaar kerst vieren in Goslar. Hij slaagde erin de prinsen die zich daar hadden verzameld te verplichten om niemand minder dan zijn zoon Konrad, geboren op 12 februari 1074, als zijn opvolger te kiezen.

De Gregoriaanse hervormingen

Met Pasen 1059 vond onder leiding van paus Nicolaas II een Lateraanse synode plaats. Het belangrijkste resultaat was het pauselijk verkiezingsdecreet: de kardinalen hadden nu een beslissende rol bij de verkiezingen, niet meer zoals gebruikelijk de diverse adellijke families in Rome. Ook smeedde hij een alliantie met de voorheen fel bevochten Noormannen in de laars van Italië. De Normandische prinsen Richard van Capua en Robert Guiscard ontvingen de gebieden die ze als pauselijke leengoederen hadden veroverd als leen. (Robert Guiscard was trouwens een overgrootvader van de latere keizer Frederik II.) Vanuit Cluny was er nog eerder een kloosterhervorming op gang gekomen en een aantal aspecten van die hervormingen wilde de paus ook bij de rest van de clerus invoeren. Geestelijken werden gedwongen om kerkelijke normen in acht te nemen. Toen keizerin Agnes aartsbisschop Siegfried van Mainz, die in 1060 was aangesteld, aan de paus vroeg om het pallium te sturen, werd haar verzoek afgewezen. Siegfried werd door de paus verzocht om het pallium persoonlijk op te komen halen in Rome. Dit was een belediging. De spanningen tussen paus en bisschoppen namen toe. Eind oktober 1061 accepteerde het koninklijk hof de verkiezing van bisschop Cadalus van Parma tot paus, die de naam Honorius II aannam. Maar een maand eerder, op 30 september 1061 had de hervormingspartij in Rome bisschop Anselmus von Lucca al tot Alexander II verheven. Deze hervormingspartij werd gesteund door aartsbisschop Anno van Keulen. Daarmee begon de investituurstrijd, want hiermee werd de tot dan nog goede relatie tussen het rijk en het pausdom ondermijnd. In 1072 waren er in het aartsbisdom Milaan  bloedige conflicten over de uitvoering van de kerkhervorming. Na het aftreden van de aartsbisschop benoemde Heinrich een nieuwe kandidaat. De paus gaf echter de voorkeur aan een andere kandidaat en beschouwde de koninklijke maatregel als een belediging en excommuniceerde vijf adviseurs van de koning op beschuldiging van simonie. (Het kopen van kerkelijke ambten). Het openlijk uitbreken van het conflict werd voorkomen door de dood van paus Alexander in april 1073. Onder woelige omstandigheden en tegen de regels van het pauselijk verkiezingsdecreet in werd Hildebrand, die zichzelf Gregorius VII noemde, zijn opvolger.  Dit zou de meest geduchte tegenstander van Heinrich IV blijken te zijn.

Gregorius VII, tekening van Wohlgemut 1493, Rijksmuseum Amsterdam.

Het eerste conflict met de paus

Overmoedig geworden door zijn overwinning op de opstandige Saksen, begon Heinrich een uiterst actief Italiaans beleid dat niet samenviel met de pauselijke belangen. Op 28 september 1075 stelde de koning de geestelijke Tedald aan als aartsbisschop in Milaan, zonder rekening te houden met de pauselijke wil. Daarna volgden verdere provocerende personeelsbesluiten voor de bisdommen Fermo en Spoleto. Op nieuwjaarsdag 1076 kreeg hij een brief van paus Gregorius VII waarin deze klaagde over de maatregelen van de koning en gehoorzaamheid eiste. Heinrich publiceerde de bedreigingen van de paus en riep de bisschoppen van het rijk bijeen in Worms. Door publiekelijk te reageren op de vertrouwelijke waarschuwing van de paus, schond hij de praktijk van conflictbeheersing en veroorzaakte hij escalatie.  Op deze hofdag op 24 januari 1076 formuleerde de koning, samen met de twee aartsbisschoppen Siegfried von Mainz en Udo von Trier, evenals nog eens 24 bisschoppen, drastische beschuldigingen tegen Gregorius VII die vanwege een eedbreuk nooit tot paus had mogen worden gekozen. Om de conclusie te onderstrepen dat Gregorius geen legitieme paus was, werd zijn doopnaam Hildebrand gebruikt. In zowel de begin- als de eindformule maakte Heinrich een stevige verwijzing naar zijn eigen ambt dat hij door goddelijke genade had ontvangen. Hij was uitsluitend verantwoording aan zich zelf en aan God schuldig. De lange lijst met beschuldigingen eindigt met de uitnodiging: “Ik Heinrich, koning bij de gratie van God, zeg je samen met al mijn bisschoppen: Treed af, treed af!” Gregorius VII was niet onder de indruk van de gebeurtenissen in Worms. Op 22 februari 1076 excommuniceerde hij de koning en bevrijdde alle christenen van de eed van trouw die ze ooit aan Heinrich hadden gezworen. Deze maatregelen hebben de tijdgenoten diep geraakt, hun geweldige effect is duidelijk in de woorden van Bonizo von Sutri: “Toen het nieuws van de excommunicatie van de koning de mensen ter ore kwam, beefde onze hele wereld.” De paus zette vervolgens de voorzitter van de synode in Worms, aartsbisschop Siegfried van Mainz, af, evenals een kardinaal die naar de koning en de volgelingen van Heinrich was overgelopen.  Er werden tevens andere bisschoppen naar Rome gedagvaard om zich voor de paus te verantwoorden. Heinrich ontving het nieuws van zijn excommunicatie en afzetting door de paus tijdens Pasen in Utrecht. Bisschop Wilhelm van Utrecht, die een van Gregorius hardste critici in Worms was geweest, en enkele van de bij Worms betrokken bisschoppen stierven korte tijd later. Na een blikseminslag brandde de kathedraal van Utrecht uit. De tegenstanders van Heinrich beschouwden deze gebeurtenissen als een teken van Gods toorn. In een document staat dat de kathedraal was afgebrand “vanwege onze zonden“. De steun van Heinrich nam na Pasen snel af. Na korte tijd namen de aartsbisschoppen van Mainz en Trier evenals de bisschoppen van Straatsburg, Verdun, Münster, Utrecht, Speyer, Basel en Konstanz, die de koning in Worms nog hadden gesteund, afstand.  Anderen hadden een afwachtende houding. Een voor Pinksteren bestemde hofdag, waarop paus Gregorius zou moeten worden afgezet, werd wegens gebrek aan deelname niet succesvol. De drie machtige hertogen van Zuid-Duitsland, Welf van Beieren, Rudolf von Schwaben en Berthold van Karinthië, bundelden hun krachten al vroeg tegen Heinrich. Ze zagen nu hun kans schoon. De oppositie die zij leidden, verenigde zich met de Saksische tegenstanders . Tijdens een grote hofdag spraken ze over de toekomst van Heinrich IV. Uiteindelijk kreeg hij te horen dat hij nog één kans had, als hij binnen een jaar de excommunicatie door de paus ongedaan zou kunnen maken.

De gang naar Canossa

Heinrich beloofde de paus op te zoeken. Gezien het ultimatum moest hij in de winter van 1076/77 naar Italië  gaan om contact op te nemen. De vijandelijke hertogen Welf van Beieren, Rudolf von Schwaben en Berthold van Karinthië hadden echter de Alpenpassen bezet. Hierdoor bleef alleen het gevaarlijke pad over de Mont Cenis in Bourgondië over. Lampert von Hersfeld vertelt over de winterreis door de westelijke Alpen op een dramatische wijze:  De koninklijke familie klom met een klein gevolg over de pas. De mannen kropen op handen en voeten, de vrouwen werden met runderhuiden over het ijs gesleurd, de meeste paarden stierven of raakten ernstig gewond.  Na het nieuws dat de verbannen koning in de buurt was, ging paus Gregorius naar het kasteel van Canossa, Dit kasteel behoorde toe aan zijn partijgenoot Mathilde van Tuscia, die zou bemiddelen. Heinrich kwam niet als leider van een militair contingent. In plaats daarvan bracht hij drie dagen in berouwvolle kleding door, op blote voeten en zonder een teken van macht. Met tranen van berouw smeekte hij om genade.  Zijn peetvader abt Hugo von Cluny en markgravin Mathilde traden op als bemiddelaars voor de verzoening. Heinrich werd op 28 januari in het kasteel binnen gelaten.

Heinrich IV die knielt voor Mathilde in het bijzijn van Gregorius VII

Hij bekende schuld, vroeg om vergeving en vierde met de paus, Mathilde, Hugo von Cluny en nog enkele hooggeplaatsten samen de eucharistie. Een laatste gezamenlijke maaltijd moest aantonen dat ze elkaar in de toekomst vreedzaam en vriendelijk wilden behandelen. Maar bisschop Anselm van Lucca, ook aanwezig,  merkte  op dat Heinrich IV bij die maaltijd zweeg, geen eten aanraakte en met zijn vingernagel op het tafelblad krabde. Een gewone maaltijd vertegenwoordigt een rechts-rituele handeling. Zo gaf de koning indirect al aan dat hij zich niet zonder meer wilde houden aan zijn beloften: hij at niet mee, dus beloofde niks…

Een tegenkoning

Alles zou nu koek en ei hebben kunnen zijn, de koning werd weer door de paus geaccepteerd, maar zo dacht niet iedereen er over.  In maart 1077 verzamelden een aantal bisschoppen en hertogen zich in Forchheim.  En daar kozen ze een tegenkoning: Op 15 maart werd Rudolf von Schwaben verheven tot de rechtvaardige “koning, leider en beschermer van het hele rijk”. Volgens de adel moest degene die het best geschikt was voor het welzijn van het rijk worden gekozen. En dat was volgens hun niet Heinrich IV, Gregorius nam een afwachtende houding aan bij het geschil over de troon. De paus stond er op te onderzoeken welke koning het recht had om te regeren. Heinrich wilde niet meewerken aan een onderzoek naar zijn antecedenten en rechten. Toen legde Gregorius Heinrich in 1080 opnieuw excommunicatie op en tegelijk verscherpte hij de eerdere regel dat alleen de paus bisschoppen mag aanstellen. Heinrich ontstak in woede en liet een aantal van de samenzweerders veroordelen wegens verraad. Hij verklaarde hun leengoederen verbeurd. Na enkele schermutselingen vond op 15 oktober 1080 in Thüringen aan de Elster een beslissende strijd tussen de twee koningen plaats. Het leger van Heinrich werd verslagen, maar Rudolf raakte gewond en stierf een paar dagen later. Het feit dat Rudolf zijn rechterhand (de eedhand) in zijn dodelijke wond had verloren, leek Heinrichs volgelingen een oordeel van God. In hun ogen was dat het resultaat van de schijnbare geloofsschending van een verrader. Na de dood van de vijandige koning besloot de Saliër de kathedraal van Speyer fundamenteel te laten herbouwen. Behalve Agnes werden al zijn voorouders, die hem, naar zijn mening, het recht hadden gegeven om te regeren onder de goddelijke wil, begraven in de kathedraal van Speyer. De kathedraal met haar beschermheilige Maria zou Heinrichs belangrijkste wapen worden in de strijd tegen de Gregoriaanse kerkhervormers en tegen de oppositie van de adellijke tegenstanders in het rijk. In een bouwperiode van twintig jaar werd onder leiding van bisschop Bennos II van Osnabrück het grootste gebouw van de toenmalige christelijke wereld van het Westen gebouwd. Het hele oostelijke deel van de kerk werd herbouwd, alle andere delen werden aanzienlijk veranderd. Met het nieuwe gebouw bedankte hij de hemelse machten voor hun steun.

Het afzetten van de paus en verdere conflicten in Italië

Het investituursverbod was ook de meerderheid van het “Reichsepiskopat” in Bamberg en Mainz een doorn in het oog en zij plaatsten zich nu duidelijk achter de koning door de gehoorzaamheid aan Gregorius op te geven. Alleen al in Mainz wilden 19 bisschoppen een nieuwe paus kiezen.  In juni 1080 werd op de synode in Brixen een regenpaus gekozen en werd de start van een canonieke procedure tegen Gregorius bepaald. Er moest een nieuwe paus komen. De keuze viel op Wibert, aartsbisschop van Ravenna sinds 1072, die de naam Clementius III aannam. Intussen vertrok Heinrich IV met een leger richting Rome. Rond Pinksteren 1081 bereikte hij de stadsmuren. Daar kwam men niet verder. Het leger kampeerde enkele weken buiten Rome en verwoestte intussen de omgeving. Door het begin van de zomerhitte moesten ze zich weer  terugtrekken. Uiteindelijk slaagde Heinrich er pas in 1084 in om de stad in te nemen. 13 kardinalen hadden zich in Rome aangesloten bij de oppositie tegen Gregorius VII. Zij weigerden Gregorius compromisloze houding en zijn autocratische stijl van regeren te accepteren. Gregorius VII trok zich terug in Castel Sant’Angelo. Op 21 maart 1084 werd een synode bijeengeroepen, die Gregorius de pauselijke waardigheid ontzegde en hem excommuniceerde. Hij had zich schuldig gemaakt aan majesteitelijke misdaad door Rudolf, de tegenstander, te erkennen. Daarop werden Heinrich en zijn vrouw als keizer en keizerin door  de nieuwe paus op paaszondag 1084 gekroond. Dit moment wordt beschouwd als het hoogtepunt van de regering van Heinrich IV. Op 24 mei 1084 werd het diploma “A deo coronatus” geschreven. De keizer was nu officieel slechts verantwoording schuldig aan God, niet aan de paus.  Gregorius VII intussen hoopte op de tussenkomst van de Normandische hertog Robert Guiscard, voor wie een sterke keizerlijke macht in Italië een bedreiging vormde voor de consolidering van het Normandische bewind. De Noormannen namen Rome in op 28 mei 1084 en het leger van Heinrich vluchtte de stad uit. De troepen van Robert Guiscard bevrijdden Gregorius, plunderden de stad en staken Rome in brand. Vanwege de daaropvolgende onrust verliet Gregorius de stad met een klein gevolg en trok zich terug in Salerno. Daar stierf hij op 25 mei 1085. Heinrich trok zich binnen enkele weken terug in Pisa en kondigde aan zijn volgelingen ten noorden van de Alpen aan dat hij spoedig in Regensburg zou verschijnen. Hij liet zijn minderjarige zoon Konrad in Noord-Italië achter om de aanwezigheid van het Salische koningschap te verzekeren. Rond het midden van 1084 was Heinrich teruggekeerd naar het noordelijke deel van het rijk. In Mainz  dwong hij zijn investituursrecht af. Daarna keerde hij zich tegen bisschop Hermann von Metz. Bisschop en stad onderwierpen zich aan de naderende keizer. Niettemin werd Hermann in mei 1085 ontheven van zijn ambt op een synode in Mainz. Vijftien andere Gregoriaanse bisschoppen werden afgezet en er werd vrede gesloten. In 1087 liet Heinrich zijn zoon Konrad in Aken tot koning kronen en probeerde zo de opvolging van iemand uit het Salische huis veilig te stellen. In hetzelfde jaar stierf zijn vrouw Bertha. Rond 1090 vaardigde Heinrich het eerste beschermingsprivilege uit voor de Joden van Worms, gebaseerd op eerdere Karolingische bepalingen. Dit voorrecht plaatste de joden onder de speciale bescherming van de koning en regelde hun rechten in de omgang met christelijke inwoners. In 1090 verleende Heinrich ook de joden van Speyer een voorrecht.In Italië was de situatie voor de koning verslechterd. In 1090 verenigden zijn Noord- en Zuid-Italiaanse tegenstanders zich. De nieuwe strijdmacht in Italië was voor Heinrich aanleiding om in 1090 zijn derde Italiaanse reis te maken. Na een belegering van meer dan een jaar nam Heinrich Mantua in en vierde daar Pasen in 1091. Vier opeenvolgende tegenslagen gooiden roet in het eten. Eerst lukte het hem niet om Canossa in te nemen. In het voorjaar van 1093 liet zijn oudste zoon Konrad zich in Milaan tot koning van Italië kronen en nam contact op met paus Urbanus II, die hem de keizerlijke kroon aanbood. Door met een dochter van de Normandische graaf Roger te trouwen, integreerde Urbanus hem volledig in het pauselijke netwerk. De derde tegenslag: Heinrichs tweede vrouw Praxedis (Adelheid) sloot zich aan bij de Italiaanse tegenstanders. En de vierde tegenslag: alle Alpenpassen werden afgesloten en zo moets Heinrich noodgedwongen maar liefst drie jaren in Noord-Italië blijven. In deze periode reisde paus Urbanus naar het zuiden van Frankrijk en organiseerde vanaf daar de eerste kruistocht.

De laatste regeringsjaren

Ondertussen verspreidden de ideeën van de Gregoriaanse hervorming zich verder door het rijk. Het idee van hervorming verspreidde zich onder de adel en leidde tot een nauwe band tussen de adel-vorstelijke oppositie en de kerkhervormingsbeweging, vooral in Zwaben en Saksen.  Maar nog steeds ging ook dit niet zonder problemen. Toen kwam Heinrich terug. Hij toog naar Regensburg om pinksteren te vieren en organiseerde er tegelijk een hofdag. Daar ondernam hij actie tegen aartsbisschop Ruthard van Mainz omdat deze de joden onvoldoende bescherming had gegeven tegen pogroms die verband hielden met het begin van de eerste kruistocht. Ruthard moest zich vervolgens terugtrekken in Thüringen en probeerde de oppositie tegen de koning van daaruit alsnog  te organiseren. In 1098 slaagde Heinrich erin om de adel  toestemming te laten geven voor de onterving van zijn zoon Konrad op de Mainzer synode. Konrad kreeg geen koningschap en erfenis meer. De in 1086 geboren zoon Heinrich V werd op 6 januari 1099 in Aken gekroond. Heinrich V legde de eed af dat hij tijdens zijn leven nooit met geweld het rijk of de vaderlijke goederen in bezit zou nemen. Paus Urbanus II stierf in Rome op 29 juli 1099 en Paschalis II werd door de kerkhervormers gekozen als zijn opvolger. De tegenpaus Clementius III stierf op 8 september 1100. Vanaf dat moment werd het investituursrecht van de koning opnieuw het brandpunt van het conflict tussen de keizer en de paus. Paschalis II probeerde de volgende jaren de Duitse vorsten voor zich te winnen. Heinrich IV werd rond de eeuwwisseling oorlogsmoe en zette zich in toenemende mate in voor het bewaren van de vrede. In 1103 werd in Mainz een uitgebreide landvrede aangekondigd. Een aantal van de machtigste vorsten van het rijk, Welf V van Beieren, Berthold II van Zahringen en Friedrich I van Zwaben, sloegen de handen ineen met Heinrich IV en sloten vrede in het hele rijk. Oorlogshitsers werden bedreigd met zware fysieke straffen, ongeacht hun status. Naast geestelijken werden kooplieden en joden opgenomen in de vredeshandhaving.

De zoon Heinrich V

Maar ja: Heinrich IV koos een nieuwe bisschop in Maagdenburg en men wilde die niet accepteren.  Hij besloot tot een strafexpeditie en nodigde zijn zoon Heinrich V uit om er aan deel te nemen. In november 1104 had deze zich bij het leger van zijn vader gevoegd. Maar op 12 december 1104 verliet zoonlief het leger en  ging naar Regensburg, waar hij met zijn volgelingen Kerstmis vierde. In het voorjaar van 1105 verbleef hij twee maanden in Saksen en toonde zich bereid om de kerk verder mee te helpen hervormen  op basis van Gregoriaanse ideeën door de bisschoppen. De door zijn vader aangestelde bisschoppen verving hij door hervormingsgezinde bisschoppen.  In Quedlinburg ging hij op Palmzondag blootsvoets de stad binnen, waarmee hij zijn nederigheid (humilitas) demonstreerde, een elementaire christelijke deugd van heersers. Zijn verblijf werd afgesloten met de viering van het Pinksterfeest in Merseburg . Eind oktober 1105 arriveerde deze Heinrich V in Speyer, het centrum van de Salische heerschappij, met de grootste Romaanse kerk die er bestond. Hij slaagde er in om Speyer in te nemen met de hulp van de voogd aldaar. Hij benoemde Gebhard, de abt van Hirsau, een van de ergste tegenstanders van Heinrich IV, als nieuwe bisschop. In de herfst van 1105 stonden de legers van vader en zoon tegenover elkaar.  Vanuit Beieren stuurde Heinrich V boodschappers naar paus Paschalis en vroeg om advies over de eed die hij aan zijn vader had afgelegd en die hij nu zou breken als hij tegen zijn vader zou gaan vechten. De paus stuurde hem de apostolische zegen. Hij beloofde Heinrich V absolutie in het Laatste Oordeel als hij een rechtvaardige koning en leider van de kerk wilde worden. Maar door het verantwoordelijkheidsgevoel van de adel kwam het uiteindelijk niet tot een beslissende strijd. De vorsten van beide kanten begonnen vredesbesprekingen. Met Kerstmis 1105 werd besloten om het geschil op te lossen op een rechtbankdag in Mainz. Heinrich V was klaar voor bekering en verzoening, de vader drukte hem met tranen tegen zijn borst en ontbond zijn leger. Zijn zoon spoorde hem toen aan om naar kasteel van Böckelheim te gaan voor zijn bescherming. Heinrich IV was nog maar net bij het kasteel aangekomen of hij werd gevangen genomen. Zijn bewaker was Gebhard, de nieuwe bisschop van Speyer. Hij dwong hem om hem de koninklijke insignes te overhandigen. Het controversiële probleem of en hoe een keizer te verdrijven was opgelost. De overgang naar macht was nu mogelijk zonder oorlog en bloedvergieten. Tijdens een prinselijke bijeenkomst in Ingelheim op 31 december 1105 moest Heinrich IV onder zware druk van de adel afstand doen van de troon. Op 5 januari 1106 werd  zijn zoon als Heinrich V tot koning gekozen in Mainz.

De dood van Heinrich IV

Eind januari of begin februari 1106 wist de oude keizer uit Ingelheim weg te komen en wilde opnieuw het verzet organiseren. Na een veelbelovend begin werd hij echter ziek en stierf op 7 augustus 1106 in Luik. Daar ontving hij een eervolle begrafenis in de kathedraal. Heinrich V liet het lichaam van zijn vader op 24 augustus weer opgraven en naar Speyer brengen om daar in de Mariendom te worden herbegraven.

Het graf van Heinrich IV in Speyer

Nawoord

Tijdens een groot deel van het leven van Heinrich IV waren er godsdienstige twisten. Waar hij en zijn vader Heinrich III aanvankelijk achter de kerkhervormers stonden, werd hij steeds meer de vertegenwoordiger van de tegenstanders van deze vernieuwingsbeweging. Maar meer nog dan dat was het dat hij geen gezag behalve dat van God wilde erkennen en daarmee steeds in de clinch kwam met de pausen, die juist steeds meer gezag opeisten. Het is niet eenvoudig om het bewind van deze keizer te duiden. Hij heeft zich ingezet voor de rechten van de joden in een tijd dat dat niet normaal was. Zoals later Frederik II de moslims altijd eerbiedwaardig behandelde. Hij was in staat boete te doen, zoals we dat zien bij de befaamde “Gang naar Canossa”. Maar tegelijk was hij sluw en onbetrouwbaar en voortdurend bezig om het koninklijk gezag veilig te stellen en liefst ook uit te breiden. De kerkhervormingen met als doel het uitbannen van de verkoop van kerkelijke ambten en het verbeteren van de zeden werkte hij uiteindelijk alleen maar tegen. Zowel hij als ook zijn tegenstanders waren behoorlijk oorlogszuchtig. Uiteindelijk werd hij verraden door zijn jongste zoon, die zich leek aan te sluiten bij de kerkhervormingen en de macht van de paus leek te gaan eerbiedigen, maar ook die zoon kwam uiteindelijk met de paus in conflict en net als zijn vader toog ook hij naar Rome om het keizerlijk oppergezag af te dwingen. Hij was de laatste Saliër. De investituurstrijd zou ook bij de daaropvolgende dynastie, die van de Hohenstaufen, voortduren en bij Frederik II tot een zo mogelijk nog bitterder conflict met Rome leiden. ·

• Salierzeit im Wandel. Zur Geschichte Heinrichs IV. und des Investiturstreites,
  Tilman Struve, 2006 Böhlau Verlag Köln Weimar Wien, ISBN 978-3-412-08206-2·
• wikipedia.de