Het kruid ogentroost komt voor in vochtige, duinachtige of heide-achtige landschappen en in bepaalde bergstreken. De Latijnse naam is Euphrasia, wat letterlijk “blijdschap” betekent. Ik wist niets van de naam Euphrasia maar ik heb persoonlijk altijd een blij gevoel gekregen als ik dat plantje zag, waarschijnlijk omdat het zo klein is maar toch opvalt in zijn vorm en kleur en staat in gebieden waar ik altijd graag ben. Het is een plantje uit de helmkruidfamilie, en net als zijn broertje de “ratelaar” is het een halfparasiet, d.w.z. het haalt zijn voedsel door zijn eigen wortels in de wortels van grassen te boren en deze leeg te zuigen. Natuurbeheerders zijn in het algemeen blij met deze halfparasieten omdat ze de vergrassing tegen gaan. Al in de middeleeuwen werden er medicinale werkingen toegekend aan het plantje. In de “Nieuwen Herbarius” van Fuchs uit 1543 wordt beschreven hoe je het plantje moet gebruiken:

“Ooghentroost smeert men tot doncker ooghen ende tot de sterre inde ooge” (Ogentroost gebruikt men als men slecht ziet of last heeft van staar). Verdere omzetting in meer leesbaar Nederlands: het moet fijngestampt worden en als compres er op gelegd of het sap moet er uit geperst worden en dat moet men dan in het oog druppelen. Ook als men lijdt aan geheugenverlies heeft het een goede functie, in dat geval moet men het verpulveren en met heldere wijn innemen. Als men dat drankje verwarmt is het ook goed voor geelzucht. Maar bovenal wordt het gebruikt bij problemen met het gezichtsvermogen, want dat wordt verbeterd als men het sap in de ogen druppelt.

De dichter Constantijn Huygens deed ook aan oogheling, aan het troosten van de blinden. Hij schreef in 1647 zijn gedicht “Ooghentroost”. In de eerste versie van dit gedicht richt hij zich op een jeugdvriendin die blind geworden is. Het is dus een persoonlijk gedicht dat niet noodzakelijkerwijze gedrukt hoeft te worden. Deze versie kennen we dan ook in een handgeschreven exemplaar. Maar al bij versie twee die wel wordt gedrukt wordt de opdracht anoniemer gemaakt, en richt hij zich via een anoniem persoon op de wereld. Versie 4 verschijnt in druk in 1672 als onderdeel van een grote dichtbundel “korenbloemen”.

De titel van het gedicht is in die versie “Euphrasia”, en heeft als ondertitel: “Ooghentroost”. Beide woorden wijzen dus op het troostende element. Het plantje “ogentroost” werd trouwens vroeger ook wel “Makeblijde” genoemd, eigenlijk dus ook een synoniem van Euphrasia.

Huygens, woonachtig in den Haag, zal het plantje zeker gekend hebben. De duinen rond den Haag waren toen veel natter dan nu. In natte duinen zoals die van Oostvoorne komt het nog steeds veel voor (zie bovenstaande foto). Het bloeit meestal pas in september en oktober. Huygens wil door deze titel aan zijn gedicht te geven de lezer blij maken en troost bieden.

Hij draagt het gedicht op aan “Parthenine, bejaerde maeght”. (Parthenine is het Griekse woord voor “maagd”). Hij maakt er zo een meer neutrale naam van, in de eerste versie was het gedicht opgedragen aan Lucrecia Twello, vriendin van hem sinds zijn jeugd. Net als hij zelf is Lucrecia inmiddels bejaard.

Dan richt hij zich in het Latijn tot die lezers die eigenlijk niets moeten hebben van gedichten die geschreven zijn in het Nederlands. Daarmee laat hij tegelijk zien dat hij zich ook gemakkelijk in het Latijn had kunnen uitdrukken maar toch bewust voor de landstaal kiest. De vertaling van deze Latijnse tekst luidt als volgt:

Leest niet, gij, op wiens dis een beter zoutvat prijkt, en wien geen voedsel smaakt, dat flauwer is dan de spijzen der ouden. Lees mij niet, ik raad het aan; (er is geen reden) waarom gij beide ogen of één van beide ogen pijn zoudt willen doen. Ik heb de muze in haar gestalte van inheemse maagd moeten aanroepen, om het moeilijke gedicht toegankelijk te maken voor de maagd, voor wie het bestemd is. Maar indien gij, wie gij ook zijt, dit een vriendelijke blik waardig keurt, gij voor wie de taal van mijn vaderland niet de vaderlandse is, (dan) is er een fraaie oever, waarop gij u kunt vertreden, is er een oever, die u bij het gaan kan verkwikken, als de onbekende rivier u tegenstaat. Gij zult daar edelstenen vinden uit het oosten, en leliën uit Italië, met rozen uit Griekenland ineengevlochten. Gij zult spijzen proeven, die ontrukt zijn aan het heilige, ontnomen aan het profane, die niet nieuw zijn, maar die aangenaam zijn door de nieuwe eenheid. Als de oude filosofen iets waars gezegd hebben, mogen wij dat, als van onrechtmatige bezitters, tot ons gebruik opeisen. Moge de franje het slecht genaaide kleed waarde geven! Moge, als het hoofdwerk mishaagt, het bijwerk genade vinden!

Spottend zegt hij in beeldspraak dat je in godsnaam geen gedicht in het Nederlands moet gaan lezen als je feitelijk alleen maar gedichten in het Latijn wilt lezen. Maar, mocht je toch een poging wagen dan zul je opeens allerlei bekende dingen tegenkomen als die van Latijnse, Griekse en Oosterse schrijvers. Maar ook teksten die uit de bijbel komen. Augustinus al wees in “de doctrina christiana” op het feit dat kennis van de klassieke oudheid door het Christendom op een goede manier kan worden gebruikt, en hier haakt Huygens handig op in. Ook het hergebruiken van teksten en deze nieuw vormgeven en uitbreiden is een veelvuldig gebruik in die tijd dat juist door iedereen wordt aangeraden. Op de Latijnse scholen moeten leerlingen hier zelfs mee oefenen. Vondel vertaalde bijvoorbeeld Latijnse blijspelen van Heinsius en Lipsius in het Nederlands, maar maakte er in het Nederlands weer fraaie teksten van en voegde er elementen aan toe. Dat beschouwde men niet als een soort plagiaat, dat getuigde juist van kunde. Op dat gebruik wijst Huygens ook nog eens fijntjes (“die niet nieuw zijn maar die aangenaam zijn door de nieuwe eenheid”. Verder wijst Huygens er in dit voorwoord op dat het gedicht ook esthetisch (“de franje van het kleed”) zeer de moeite waard is, zelfs als je met de inhoud niets kunt. Hiermee bedoelt hij dat hij geprobeerd heeft de tekst van het gedicht mooi te laten zijn, goed te laten lopen, van mooie stijlfiguren heeft voorzien en er een mooie opbouw in heeft weten te zetten. Eigenlijk zegt hij in dit voorwoord indirect veel over de gebruiken in zijn tijd met betrekking tot de dichtkunst.

Het gedicht bestaat uit 998 alexandrijnen (12 of 13 lettergrepige regels), die paarsgewijs rijmen en als versvoet geschreven zijn in een jambe (licht zwaar). Het hele gedicht heeft in alle opzichten een retorische opbouw en maakt gebruik van diverse stijlfiguren.

In de kern probeert het gedicht troost te bieden aan een vrouw die vrijwel blind geworden is. Er wordt gewezen op andere vormen van blindheid die veel erger zijn, met name op “de geestelijke blindheid”. Het grootste deel van het gedicht bestaat uit een opsomming, er verschijnt een “rij van blinden”. Dit zijn allemaal gepersonificeerde ondeugden. Ik laat zien hoe hij de “Gierige” beschrijft.

De Gierige zijn blind: sy sien maer door haer beurs
Die dick en duyster is; en geeft haer eens wat keurs

Van wijs en ongeleerd, sy weten ’t niet te scheiden;
Van vroom en deughdeloos, de rijckste wint van beiden;
van schoon en van mismaeckt, de rijckste weeght haer meest;
Van bott en van beleeft, sy zijn voor ’t rijckste beest;

Van nutt en van onnutt, van on-e’el en van adel,
Sy keuren ’t beste peerd naer de verguldste zadel:
Sy kennen vriend noch maegh, door ’t blicken van de winst
Haer brillen zijn van tien ten honderden, voor ’t minst:

Sy leenen niet; dat ’s scha’: sy handelen; dat’s eerlick:
Sy stelen niet: dat’s schand: sy woekeren, dat’s heerlijck:
Sy liegen niet; dat’s sond: sy seggen rond en klaer,
Daer moet gewónnen zijn, God gev’ op wie of waer!

De gierigen zijn blind, ze kijken door hun portemonnee
die dik en donker is, en geef ze de keuze

tussen wijs en niet geleerd, ze zien het verschil niet
tussen vroom en deugdeloos: de rijkste zal winnen
mooi of lelijk: de rijkste wint.
tussen lomp of beleefd: ze kiezen voor het rijkste beest

tussen nut of onnuttig, of niet edel of van adel:
ze keuren het paard kijkende naar het meest vergulde zadel:
ze hebben geen vriend of vriendin doordat ze alleen maar kijken naar winst,
met een bril van “10 op 100” op zijn minst

ze lenen niet dat geeft verlies, ze noemen het handel, dát is eerlijk
ze stelen niet, dat is schande: ze woekeren, dat is héérlijk!
Ze liegen niet, dat is zonde, ze zeggen klip en klaar:
er moet wínst worden gemaakt, God geef óp, wíe of wáár!

Het zijn 14 regels, die zeven keer paarsgewijs rijmen, maar naar de inhoud en stijlfiguren nog in te delen zijn in 2 + 4 + 4 + 4 regels. De eerste twee regels zijn de kern van het er na volgende betoog: gierigen kijken alleen door middel van hun beurs. In de volgende vier regels wordt gezegd dat ze blind zijn en allerlei dingen niet kunnen onderscheiden, dit door telkens twee tegenstellingen te maken per zin. De gierige kan duidelijk niet kiezen uit beide dingen, hij kent alleen maar “de rijckste”. In de volgende vier zinnen gaat dat op een iets andere manier door, nu horen steeds twéé zinnen bij elkaar. In de laatste vier zinnen ervaren we een culminatie, doordat het woordje “sy” in elke zin twee keer voorkomt (anafoor), waarbij op een enigszins cynische manier duidelijk wordt gemaakt dat gierigen slechte dingen doen in een zogenaamd geoorloofd jasje. In de laatste zin horen we zelfs bijna een vloek (God wordt er bij gehaald): gierigen zijn niets ontziend, als ze hun dingen maar krijgen. Het gedicht is als in een retorische redevoering, Constantijn Huygens weet, zelfs nu al, bij het bespreken van slechts één retorisch argument, het betoog op te zwepen.