Over de familie Visconti in de veertiende eeuw zou je een spannende historische film of boek kunnen schrijven. Zij zijn als het ware de “Borgia’s van Milaan”. En misschien is dat ook al gedaan.

Matteo II Visconti (ca. 1319 – 29 september 1355 ) was medeheerser van Milaan samen met zijn broers Gian Galeazzo II en Bernabò. Hij stierf na een diner waarin hij, volgens zijn moeder en anderen, door zijn broers werd vergiftigd. Van de “drie kleine negertjes” waren er nu nog twee over. Een van de overgebleven broers, Galeazzo II overleed in 1374. Bernabò dacht nu de alleenheerschappij te hebben. Helaas: de zoon van zijn overleden broer, Gian Galazzeo vermoordde zijn oom Bernabò.  En Gian Galeazzo werd dus de nieuwe machthebber. Deze werd door vele van zijn onderdanen gevreesd en zou zoals vele andere heersers van Milaan in de loop der tijd tirannieke karaktertrekken beginnen te vertonen. Tijdens zijn regeerperiode introduceerde hij  een praktijk, waarbij verdachten van misdaden veertig dagen lang om de andere dag gemarteld werden. Volgens sommige bronnen liet hij mensen ook door honden opeten. Gian Galeazzo wist ondanks of wellicht dankzij deze methoden de macht te behouden en breidde zijn grondgebied flink uit. Al in 1386 had hij Verona en Pavia aan zijn rijk toegevoegd, waarmee hij vrijwel de hele Po-vallei bezat. Met het goud dat hij aan deze veroveringen overhield kocht hij in 1395 de titel “hertog” van de keizer van het Heilige Roomse Rijk voor 100.000 florijnen. Zo, dát was pas een vent!

Hoe kan je je aanzien nog meer vergroten? Milaan moest in Europa bekend worden om zijn bouwwerken. Niet alleen zijn eigen paleis moest er goed uitzien, er moest ook een grote kathedraal komen die zou moeten kunnen wedijveren met de mooiste en grootste kathedralen van Europa. De kathedraal werd dus gebouwd en hij werd gewijd aan Maria. Gian legde de gelofte af dat al zijn zonen aan Maria gewijd zouden worden. Zijn eerste vrouw was Isabella Valois, dochter van de Franse koning. Zijn dochter uit dit huwelijk, Valentina, werd uitgehuwelijkt aan Louis d’Orleans, broer van de Franse koning.  (Over Louis d’Orleans gaat trouwens de roman “het Woud der Verwachting” van Hella Haasse.) Het hof van Milaan was daardoor sterk gelieerd aan het hof van Frankrijk. Mocht hij geen zoon krijgen, dan zou zij de troonopvolgster moeten worden.

Gian Galazzeo kreeg maar geen zoon. Na een aantal jaren overleed zijn vrouw Isabella. Maar eind goed al goed: uiteindelijk kreeg hij dan toch een zoon van zijn tweede vrouw (en nicht) Catherina Visconti. Het hele gebied met steden als Milaan en Pavia vierde uitbundig feest. De dag van geboorte werd tot nationale feestdag verklaard. En als dankbaarheid aan de H. Maria werd de opdracht gegeven tot het maken van een Maria-getijdenboek.

In 1972 is er een uitgave tot stand gekomen van een soort replica van dit boek waarbij alle afbeeldingen in prachtig facsimile zijn weergegeven. Bovendien staat er een erg goede toelichting bij. Het is een van mijn meest dierbare bezittingen. Ik kijk er regelmatig in en heb veel van de afbeeldingen bestudeerd. Maar nu heb ik een korte cursus gevolgd over het middeleeuwse boek. En vandaag ging het over “het getijdenboek”. Tijd voor mij om mijn “eigen” getijdenboek er weer een keer bij te pakken en te kijken wat er klopte van wat ik geleerd had.

Het boek is tot stand gekomen in de periode 1390-1394. Daarna kwam het werk stil te liggen en het werd door een nieuwe illustrator weer opgepakt, waarschijnlijk pas zo rond het jaar 1430. Deze heeft evenwel goed gekeken naar zijn voorganger en heeft geprobeerd stilistisch aan te sluiten.

Elk getijdenboek heeft zijn eigen inhoud en opzet. Maar de kern van elk getijdenboek vormen altijd de acht gebedsdiensten van het klooster (metten, lauden, priem, terts, sext, none, vespers en completen) waarin de verering van Maria centraal staat, de zogenaamde Maria getijden. Daarnaast zijn er traditioneel nog een aantal onderdelen aanwezig, die voor een groot deel ook op de acht gebeds-getijden zijn gebaseerd. Als je zo’n getijdenboek in de praktijk gebruikt dan begin je ’s nachts met de metten en neemt de gebeden van Maria erbij. Dan blader je verder tot je bij de metten-gebeden van de evangelisten bent, dan weer verder tot je de metten-gebeden van het Kruis hebt en zo nog een aantal keren, afhankelijk van de opzet van het gebruikte getijdenboek kan dat verschillen. Na de dienst ga je slapen, maar staat weer vroeg op voor de lauden en leest dan de lauden-gebeden van Maria, vervolgens die van de evangelisten, van het kruis enz. Een goed gebruikt getijdenboek zal snel verslijten. Er zijn nog vrij veel getijdenboeken bewaard en de meesten zijn in uitstekende staat. Het was voor de meeste edellieden, want daar werd het vooral voor gemaakt, meer een hebbedingetje dan een liturgisch voorwerp…

Meestal begint een getijdenboek met een kalender. Elke maand wordt weergegeven en je ziet op welke dagen de belangrijkste heiligen van die maand moeten worden vereerd. Per streek kan dat verschillen. Een getijdenboek dat voor een opdrachtgever in de buurt van Maastricht of Quedlinburg is gemaakt zal de feestdag van Sint Servaas vermelden, maar op andere kalenders komt die waarschijnlijk niet voor. Het beroemdste getijdenboek, dat van de hertog van Berry, is vooral beroemd om deze kalender. Elke maand is voorzien van een prachtige afbeelding die bij die maand hoort. Het getijdenboek van de Visconti’s daarentegen heeft geen kalender. Maar wel staan alle 150 psalmen erin, waarbij veel van die psalmen ook worden weergegeven in fraaie afbeeldingen. Het is daardoor tegelijk een psalterium.

Met betrekking tot de Maria getijden zijn er drie tradities: bij de eerste zijn de acht gebedstijden gekoppeld aan het leven van de jonge Christus. Een andere traditie is om het leven van Maria daaraan te koppelen. Zo deden ze dat vooral in Frankrijk. En in het noorden zien we vaak hoe het lijdensverhaal van Christus gekoppeld is aan deze acht getijden. Zo is de afbeelding die in dat geval bij de vespers wordt weergegeven die van de bewening van Christus. In het getijdenboek van Visconti zien we hoe het leven van Maria centraal staat, dus eigenlijk wordt gebruik gemaakt van de Franse opzet.

Maar nu komt er al een opvallende bijzonderheid. Voor dat deze cyclus begint met de geboorte van Maria zien we dat er eerst nog een andere cyclus komt: die van het leven van de ouders van Maria, Anna en Joachim. In dit geval zal dat een persoonlijke reden hebben. Gian Galeazzoo personificeerde zich namelijk met Joachim, die geen kinderen kon krijgen, zoals hij geen zoon kon krijgen. Uiteindelijk lukte dat dan toch bij allebei. Het getijdenboek begint zo met het leven van Joachim en Anna, vanaf hun trouwen. Bij de priem wordt Joachim verstoten uit de gemeenschap vanwege zijn kinderloosheid, en bij afbeelding vier, de terts, zien we hoe hij zit te treuren in de woestijn, maar bezocht wordt door een engel die hem vertelt dat hij naar de gouden poort moet gaan. Bij de sext staat hij met Anna bij de Gouden poort. De cyclus eindigt met een dankgebed aan God van Anna en Joachim, waarna de echte cyclus van Maria kan beginnen.

Er valt erg veel te vertellen, ook over de verdere opzet van dit bijzondere boek. Het wemelt van de verwijzingen naar Gian Galeazzo Visconti. Zijn hoofd wordt vaak slinks verwerkt in een liturgische tekening. Ook zien we vaak een van de emblemen, het zonnerad of het kenmerkende slangenembleem.

Ook zien we zijn lijfspreuken vaak terugkeren in een afbeelding: hij laat zich de “zonnekoning” noemen, die regeert “a bon droyt” (rechtvaardig). Zijn vrouw noemt hij steevast “la douce torterelle” (het tortelduifje). Zien we een duifje op een afbeelding? Dat is meestal een verwijzing naar zijn vrouw.

Maar om een kleine indruk te geven van de hoge kwaliteit van dit boek zal ik een van de afbeeldingen laten zien en er iets over vertellen. Het is de vierde afbeelding uit het boek.

Joachim zit droevig zijn lot te betreuren nadat hij is verstoten uit de gemeenschap. In de landelijke omgeving zijn enkele herders te zien. Een van die herders zit in een ravijn met enkele koeien.

Op de voorgrond zien we nog meer koeien. Een koe slaat met zijn staart om vliegen te verdrijven. De vliegen zijn in verhouding erg groot, maar dat heeft de illustrator waarschijnlijk gedaan omdat hij anders zo klein had moeten tekenen dat je er geen insect meer in had herkend.

Verder zien we een aantal schapen. Helemaal boven in beeld in de verte een hut met een rieten dak. Joachim staat er twee keer op. Een keer zoals gezegd treurend tussen de schapen, de tweede keer zien we hoe hij luistert naar een engel die aan hem verschenen is.

Deze engel legt hem uit: je moet naar de gouden stadspoort gaan om Anna te ontmoeten. Bedrijf daar de liefde en Anna zal zwanger worden.  In het enigszins pijlvormige kader zien we heel fijne groene versieringen. Daaromheen zich vervlechtende takken.

In die vlechten zien we steeds een luipaard, iedere keer op een andere manier weergegeven. Staat dit luipaard wellicht voor gevaar, de gevaarlijke woestenij waar hij zich met de herders bevindt? Is er mogelijk een bijbelse verwijzing? Is het de kloeke kordate slagkracht van Gian Galeazzo die hier wordt weergegeven? Of is het gewoon een leuk detail zonder enige betekenis?

De blauwe en soms roze bloemetjes zijn de lelies van het Franse hof, waar Gian Galeazzo aan gelieerd is. Hij had namelijk de titel Comte de Vertus / Graaf der Deugden, naar het graafschap Vertus in Champagne dat hij door zijn huwelijk met Isabella van Valois had verkregen.

Bij deze afbeelding van Joachim in de woestijn zien we geen spreuken, geen zonnerad, geen slangen-embleem.

Gian Galeazzo leefde tot 1402. De eerste helft van het getijdenboek is geïllustreerd door de gebroeders Dei Grassi, in ieder geval voor 1395. Het boek is zo’n dertig jaar later pas voltooid door een andere illustrator, Belbello. Stilistisch zijn er duidelijke verschillen aan te wijzen, maar zoals ik eerder zei is er geprobeerd om stilistisch aan te sluiten. De “getijden van het kruis”, een ander vrij vast onderdeel van een getijdenboek, staan traditioneel in het teken van het lijden van Christus. Maar bij Belbello worden episodes uit het oude testament gebruikt, zoals de gevangenneming van Samson, het blind maken en zijn dood. Het lijden van Samson wordt gezien als een vooraankondiging van het lijden van Christus. Nu is “de Judas” Delila die Samson verraadt. Hier onder zien we de afbeelding door Belbello van de gevangenneming van Samson.

We zien de emblemen van Visconti: de slangen (biscia) in de hoekpunten en er tussen in telkens het zonnerad. De biscione of biscia is te herleiden tot het Italiaans voor ‘grote slang/grasslang’ of het Milanees voor ‘adder’ (bissa). De beeltenis stelt een slangachtig wezen voor dat een mens baart.

De illustratie “de gevangenneming van Samson” is sterk verwant met die van de gevangenneming van Christus in de tuin van Ghetsemane zoals die vaker wordt afgebeeld. Zelfs de man met de witte baard doet aan Petrus denken. De naakte putti in deze context komen eigenlijk vrijwel nooit voor en vallen daardoor niet goed te duiden.

Johannes Ciconia, de Luikse componist die een tijdlang aan het hof van Gian Galeazzo verbleef, schreef op de volgende tekst een prachtige, maar uiterst ingewikkelde proportie-canon. We zien in deze tekst dezelfde verwijzingen als in het getijdenboek!

De stijl van deze muziek wordt ook wel “ars subtilior” genoemd. Dit vanwege de ranke, barok-achtig aandoende versieringen. Het is de tijdgeest. Kijk nog maar eens naar de mooie bloem-omlijstingen van de Grassi en Belbello. Ars subtilior!

Zie ook: een eeuwigdurende kalender uit de middeleeuwen