Wie heeft er ooit gehoord van abdis Herrad von Landsberg? Bijna niemand vermoed ik. Ik kende haar tot voor kort ook niet. Ten onrechte, want zij was een zeer opmerkelijke vrouw. Zij leefde in dezelfde tijd als een andere beroemde abdis, Hildegard von Bingen. Deze laatste is bij een aantal mensen meer bekend, vooral bij de liefhebbers van Middeleeuwse muziek.

Herrad von Landsberg is een intrigerende figuur die leefde in een intrigerende tijd. Zij is geboren tussen 1125 en 1130 in de Elzas in het kasteel van haar vader op de Landsberg . Daarmee is ze 3 tot 8 jaar jonger dan Frederik Barbarossa, een van de beroemdste keizers van het heilige Roomse Rijk. Er zijn vele verbanden te maken tussen diverse personen uit die tijd. Zo kunnen we zelfs  een verband maken tussen deze abdis en de Servaaskerk van Maastricht! Ook kunnen we een verband leggen tussen haar en keizer Barbarossa. En een verband tussen haar en de zoon van Barbarossa.  

In de Vogezen zijn nog de ruïnes aanwezig van het kasteel op de Landsberg. En het klooster op de Hohenburg, nu Odiliënberg genoemd, waar ze abdis is geweest bestaat nog, alhoewel het in de loop van de tijd meerdere keren is verwoest en weer is opgebouwd. De beenderen van de Heilige Odilia die er in 720 overleed liggen er nog steeds.

Laten we beginnen bij het begin. De vader van keizer Barbarossa was hertog van de Pfalz en de Elzas en daarmee ook heer van het klooster. In zijn tijd was het slecht gesteld met het beheer van dat klooster  en met het zedelijke leven van de nonnen. Zijn zoon, de latere keizer Barbarossa, stelde een nicht van hem aan als abdis met de opdracht orde op zaken te stellen. Deze nicht, Relindis, was voorheen non in een klooster in Beieren. Ook de bisschop van Straatsburg steunde haar en na een aantal jaren begon het klooster weer op te bloeien. Een van de nonnen die haar steunde was Herrad von Landsberg. Toen Relindis in 1167 overleed nam zij het stokje over en werd zij de nieuwe abdis.

Herrad deed er nog een schepje boven op en vooral het onderwijs aan de nonnen stond bij haar hoog in het vaandel. Ze zocht een methode om al de teksten en gebeurtenissen uit het oude en nieuwe testament en andere religieuze bronnen toegankelijk te maken. Zo besloot ze een soort encyclopedie te maken, met een uittreksel uit de belangrijkste teksten, vergezeld van afbeeldingen. In totaal ontstonden er zo meer dan 400 platen die ze ook allemaal inkleurde. Het originele exemplaar van dit omvangrijke werk is uiteindelijk bij de Frans-Duitse oorlog in de negentiende eeuw in vlammen opgegaan. Maar gelukkig was een groot deel  van de inhoud voor die tijd al enkele malen gekopieerd. De tekst zo wie zo helemaal en alle folio’s met afbeeldingen waren bij een studie in de negentiende eeuw helemaal beschreven. Vooral aan de hand daarvan kon na speurwerk ruim drie vierde deel van het origineel in de vorm van kopieën terug gevonden worden. Op basis van een aantal facsimile uitgaven eind negentiende eeuw, uitgebreid met nog een aantal nieuw gevonden folio’s, is het boek opnieuw uitgegeven in 1977 in Amerika en voorzien van commentaar in het Engels. Dit in een oplage van 750 exemplaren. Ik mag me de gelukkige eigenaar noemen van een van deze exemplaren.

In een apart stuk zal ik later nog eens de relatie aangeven tussen dit boek en de Servaaskerk van Maastricht. Nu wil ik nog ingaan op iets anders. Een jaar voordat Herrad overleed deed een hoge gast in haar klooster intrede. Het was de vrouw van de overleden koning van Sicilië. Toen deze koning dood was kwam het koningschap in handen van Hendrik VI, zoon van keizer Barbarossa. Die trouwde namelijk met een dochter van de voorganger van de overleden koning. Maar haar moeder en drie andere dochters werden min of meer verbannen uit Sicilië en ze werden als nonnen geplaatst in het klooster op de Odiliënberg in de Elzas. Daar verzorgde abdis Herrad de oude koningin intensief tot ze zelf een jaar later overleed, op zaterdag 25 juli 1195.

Herrad von Landsberg schreef gedichten. Een aantal daarvan zette ze ook op muziek. Van ongeveer 20 liederen zijn fragmenten gevonden. Naast een compleet eenstemmig gezang is ook de muziek van een canon bekend. Ik wist niet dat er in die tijd ook al canons werden opgetekend.

Ook is de muziek van een meerstemmig gezang overgeleverd, het gaat om een zogenaamde conductus. Dat is een lied waarbij alle stemmen hetzelfde ritme hebben maar vanuit steeds centrale punten tot meerklanken komen.  Op YouTube staat een opname van dat lied, gezongen door Brigitte Lesne op het album “Hortus Deliciarum” met nog meer middeleeuwse muziek.  De meerstemmigheid van Perotinus uit Parijs is dus al doorgedrongen tot dit klooster, zeer opmerkelijk. Ik vind het een prachtig en ingetogen lied, fraai van sfeer, ook door de mixolydische modus (majeur zonder leidtoon) en de expressiviteit door het registergebruik. Een enkele keer hoor je ook een kleine terts, waardoor het op dat moment in een Dorische modus staat. Heel bijzonder!

De voornaamste nalatenschap van Herrad von Landsberg is dus de encyclopedie “Hortus deliciarum”. De tuin van het genot. In het voorwoord schrijft Herrad: ik zie mezelf als een nijvere bij die wordt geïnspireerd door God. Van het sap van de verschillende bloemen van de heilige boeken en andere filosofische werken, vervuld van liefde voor jullie, nonnen, heb ik een bijenkorf vol honing voor jullie verzameld om daarmee eer en glorie aan Jezus Christus en de kerk te kunnen bewijzen. Hiermee kunnen jullie alle gevaarlijke  dingen in de wereld die je tegenkomt te lijf gaan. Ik zal jullie beschermen tegen elke aardse verleiding. En ik zal intens voor jullie bidden, geboren als jullie zijn om naar de hemel te gaan naar onze geliefde Jezus Christus.

Wat een immens werk! Ze heeft de encyclopedie waarschijnlijk gemaakt tussen 1155 en 1175. Iedere keer  een stukje. De platen werden getekend, ingekleurd met alle mogelijke kleuren, tot en met zilver en goud.  De Amerikaanse kopie is helaas zwart-wit, behalve de openingspagina, waar Maria als verkondigster van de apocalyps wordt weergegeven.

In openbaring 12 lezen we: 

1 En er werd een groot teken gezien in den hemel; namelijk een vrouw, bekleed met de zon; en de maan was onder haar voeten, en op haar hoofd een kroon van twaalf sterren;
2 En zij was zwanger, en riep, barensnood hebbende, en zijnde in pijn om te baren.
3 En er werd een ander teken gezien in den hemel; en ziet, er was een grote rode draak, hebbende zeven hoofden, en tien hoornen, en op zijn hoofden zeven koninklijke hoeden.

Op een van de andere folio’s in het boek gaat het over Pilatus. We zien het ongebruikelijke beeld hoe de vrouw van Pilatus, Procula, in haar slaap bezocht wordt door de duivel . Op het tweede plaatje zien we hoe Procula een boodschapper naar Pilatus stuurt om hem te vertellen wat ze heeft gedroomd. Deze droom  geeft bij Pilatus de doorslag om Jezus op te offeren.  Maar als je weet dat juist in die tijd mensen als Bernardus van Clairvaux en Hildegard von Bingen opriepen om de zedeloosheid in onder meer de kloosters aan te pakken, dan kun je de tekening van de duivel bij het bed ook nog anders interpreteren! De keuze voor dit soort afbeeldingen is dus waarschijnlijk niet toevallig. Vrouwen kunnen verleid worden of op andere manieren een slechte rol spelen in deze wereld, ook nonnen. Daar moet je dus op beducht zijn!

Bij het commentaar lezen we dat Procula een groene jurk draagt en de bode een rode tuniek met groene schoenen. Zo krijg je toch nog een beeld van de originele kleuren. Een prachtig boek met een mooi inkijkje hoe een non in de twaalfde eeuw de wereld beziet. En het deskundige commentaar bij de verschillende afbeeldingen is een rijke toevoeging.