In de Auvergne ligt een eind ten zuid-oosten van Clermont Ferrand het plaatsje Sauxillanges. In 944 vestigden zich daar in de pas opgerichte abdij Cluniacenser monniken. Een deel van deze abdij staat er nog.

Foto gemaakt door Meria Geoian – Eigen werk, CC BY-SA 4.0

In 1098 werd een zesjarige jongen afgestaan aan deze abdij (als oblaat, vergelijk Hildegard von Bingen of Hermann von Reichenau). Zijn ouders, edellieden uit die streek met een kasteel in Condat-lès-Montboissier, stamden allebei uit geslachten die abten hadden geleverd voor vele abdijen, waaronder die van Vézelay en die van Cluny.  Zeven jaar later na een intensieve opleiding ontving hij de priesterwijding.  Zijn naam was Petrus, en na zijn dood zou keizer Barbarossa hem de bijnaam Venerabilis geven, de eerbiedwaardige. Onder deze naam is hij bekend gebleven: Petrus Venerabilis.

Na zijn priesterwijding werd hij door de abt van Cluny naar het beroemde klooster van Vézelay gestuurd, waar hij een verdere opleiding kreeg. Hier zou hij al snel tot leraar en eerste assistent van de abt worden benoemd. Zijn grote roem kreeg hij toen hij in 1122 tot abt van het grootste en beroemdste klooster van zijn tijd werd benoemd, dat van Cluny. Hij was toen pas 30 jaar oud.

Foto Marc Houver

Over Petrus Venerabilis zijn veel boeken geschreven. Ook zelf heeft hij veel boeken geschreven. In zijn tijd speelde onder meer de controverse tussen de Cluniacensers en de Cisterciënsers. Bernardus van Clairvaux, die toegetreden was tot de Cisterciënsers in Citeaux, richtte een nieuwe abdij op in Clairvaux. Daar trad een neef van hem als monnik in. Maar deze besloot na enige tijd om daar weer te vertrekken en over te stappen naar de monniken in Cluny onder Petrus Venerabilis. Bernardus probeerde hem te bewegen terug te komen maar zonder resultaat. Toen schreef hij een venijnige brief aan Petrus Venerabilis waarin hij de weelde in Cluny hekelde. ‘Zo kun je makkelijk monniken recruteren, ze kunnen hun versleten kleren afgooien, worden prachtig aangekleed en krijgen vorstelijke maaltijden. Ook hoeven ze geen lichamelijke arbeid te verrichten. Benedictus, onze grote voorganger, had het toch over ora et labora? En nieuwe monniken hebben bij jullie slechts een noviciaat van een week in plaats van een jaar.‘ Het antwoord uit Cluny was dat ‘Christus zijn apostelen toch ook niet eerst een noviciaat van een jaar gaf? En Maria zat aan de voeten van Jezus te bidden terwijl haar zus Martha werkte. Moest je dat dan ook afkeuren? In Cluny werd er gebeden en gestudeerd. Deugden die net zo belangrijk waren als lichamelijke arbeid.‘ Desondanks zou in dezelfde tijd Petrus Venerabilis de tucht in Cluny verhogen, de maaltijden versoberen en een noviciaat van een maand in plaats van een week gaan hanteren.

Zoals in een eerder artikel door mij geschreven kwam de beroemde Parijse geleerde Abélard in aanvaring met Bernardus van Clairvaux vanwege zijn vooruitstrevende ideeën. Niet veel  later ook met de Paus. Petrus Venerabilis ontving hem ruimhartig in zijn klooster en wist zelfs een verzoening tot stand te brengen tussen hem en Bernardus. Abélard stierf in Cluny.

De grootste verdienste van Petrus Venerabilis is zijn streven om diverse Arabische teksten in de westerse wereld bekendheid te geven. In Toledo waren monniken uit Cluny neergestreken toen de stad veroverd was op de moslims. Bij de overgave was bedongen dat de moslims er mochten blijven en hun geschriften  en moskeeën behouden. De aartsbisschop van Toledo was afkomstig van de abdij van Cluny. Abt Petrus wilde graag contact houden met de diverse vestigingen en toog zo naar Toledo. Onderweg deed hij ook andere kloosters aan onder meer dat van Cuixa in de Pyreneeën. Maar in Toledo legde hij contact met veel wetenschappers, onder wie een aantal mensen die zowel het Arabisch als het Latijn machtig waren. Hij liet van een aantal Arabische boeken vertalingen maken. Zo zorgde hij voor de eerste vertaling van de Koran. Voor die tijd werden er nog de meest bizarre verhalen verteld over de inhoud van de koran. Eindelijk was de echte tekst nu beschikbaar. Niet dat hij het met de inhoud eens was. Hij verzocht Bernardus van Clairvaux om een boek te schrijven als Christelijk weerwoord. Toen Bernardus dat weigerde ging hij er zelf mee aan de slag en schreef uiteindelijk een uitvoerig werk als repliek op de inhoud van de koran, en zelfs vlak voor zijn dood bleef hij over het onderwerp schrijven. Hij wist het voor elkaar te krijgen dat de geestelijken die mee reisden met de kruisvaarders allemaal de koran zouden moeten lezen en mee nemen. Liever wilde hij de moslims van repliek dienen met het woord dan met het zwaard. Na de koran bestudeerd te hebben was hij van mening dat moslims geen slechte mensen waren, in ieder geval waren het veel betere mensen dan de joden. Maar ook joden mochten volgens hem niet gedood worden, ook al waren zij voor hem niet meer dan dieren….

Abt Petrus Venerabilis heeft dus veel geschreven, maar ook schreef hij muziek. Op Youtube of op Spotify is hier niets van terug te vinden. Maar bij het festival Oude Muziek Utrecht 2018 zong het ensemble Ordo Virtutum, dat ik al eerder live hoorde, op 25 augustus een concert van meer dan een uur met zijn muziek. Uitgevoerd werden delen uit het officie van de transfiguratie. Over de transfiguratie van Jezus wordt verteld door Mattheüs 17,1-8, Marcus 9,2-8 en Lucas 9,28-36. De drie verhalen komen vrijwel geheel overeen. Jezus neemt drie van zijn leerlingen (Petrus, Jakobus en Johannes) mee een  berg op en verandert daar in een hemelse gestalte. Ook verschijnen de profeten Mozes en Elia. De leerlingen zien hoe deze profeten met Jezus spreken.

Responsorium XII, waarmee het programma eindigde had een voor die tijd spectaculair slot: het eindigde met uitbundige melismen (melodische versieringen op een enkele lettergreep). Dit effect werd nog eens versterkt doordat de zes zangers op dat punt geleidelijk een meerstemmigheid creëerden. Ze plaatsten er eerst een lange bastoon onder die even later versterkt werd met een kwart interval daar weer boven. Deze praktijk is op zich niet onwaarschijnlijk. In Parijs had je al meerstemmigheid, in de Elzas werd in die tijd al een conductus (tweestemmig lied waarbij de partijen hetzelfde ritme hebben) gezongen in het klooster van Herrad von Landsberg. Dit stuk van Petrus Venerabilis staat in mixolydisch, alhoewel het in dorisch lijkt te beginnen. Mixolydisch en dorisch zijn  respectievelijk modus 7 en 1. De acht modi waren erg belangrijk in die tijd. Ze hadden allemaal hun eigen karakter. Het was zelfs zo dat elke modus (of “toon”,  zoals het begrip ook wordt genoemd) een eigen symbool had. De eerste toon, dorisch authentiek, werd gesymboliseerd door een luitspeler. Deze stond op zich weer voor God die de wereld schiep. Het is dan ook de belangrijkste modus. In het museum nabij de voormalige abdij van  Cluny zijn vier kapitelen te zien die voor de eerste vier “tonen” stonden. Het zijn kapitelen uit de voormalige abdij. We zien eerst toon 1 (luitspeler=dorisch), daarna toon 2 (cymbaal = hypodorisch), 3 (harp = frygisch) en 4 (klokkenspel = hypofrygisch). (De vierde toon is trouwens ook prachtig weergegeven op een kapiteel in Autun)

Terug naar de muziek zelf. Bij de Cisterciënzers in Clairvaux zal de muziek zeker niet zo geklonken hebben. Bernardus had verordonneerd dat de muziek, net als alle andere kunstuitingen, sterk versoberd moest worden. Ik had het kunnen horen: bij het tweede concert van Ordo Virtutum, een dag later, werden uit het officie rond de feestdag van de inmiddels heilig verklaarde Bernardus van Clairvaux, ook weer de 12 responsoriën gezongen, nu dus in Cisterciënser stijl. Ik was er niet bij, maar ik vermoed dat er een behoorlijk verschil zal zijn geweest met de Cluniacenser muziek die ik die middag hoorde..

Vreemd dat ik in de Volkskrant vanochtend geen recensie aantrof, wel van een aantal andere concerten. Ook is er geen radio opname gemaakt. Feitelijk klonk er deze zaterdag in de Willibrordkerk van Utrecht een soort wereldpremiëre afgezien van hoe deze gezangen waarschijnlijk al eeuwen in de cluniacenser abdijen hebben geklonken. Prachtige solo’s, heerlijke samenzang zoals Gregoriaanse muziek moet klinken. Alleen heb ik enige moeite met de uitspraak van het Latijn. Met een neuzige Franse klank. Patre wordt Pètre, unum wordt unam, videns wordt vidan en zo voort. Het eerste zinnetje schrijf je zo:
Videns Petrus moysen et helyam in gloriam,  maar je hoort dit:
Vidan Peetruu moiza et helyam an gloriam
Niet nodig en discutabel. Maar uiteindelijk ook niet echt belangrijk. Ik heb genoten.

Het concert. Om mijn lezers een idee te geven laat ik responsorium 12 horen in een knullige eigen opname. Ik hoop dat er binnenkort van deze muziek een mooie CD wordt gemaakt! Geniet vooral ook van het spectaculaire einde!

Literatuur:

• In het teken van Verzoening, Raoul Bauer. Uitgeverij Pelckmans 2002. ISBN 90 289 3111 2. De auteur bundelt zijn kennis van de tijd en de geschriften van Petrus Venerabilis en tijdgenoten tot een soort gefingeerde autobiografie die de abt vlak voor zijn dood in 1156 schreef.
• Kloosterleven in de middeleeuwen. C.H. Lawrence. Pearson Education Benelux, 2004. ISBN90 430 0949 0. Prachtig boek waarin veel kloosterordes van de middeleeuwen behandeld worden. Hoofdstuk 6 gaat over de Cluniacenser orde en hoofdstuk 10 onder meer over de controverse tussen Petrus Venerabilis en Bernardus van Clairvaux.