Hoe beeldt een componist wanhoop, intens verdriet, angst uit? Bach laat dat vaak horen in zijn cantates, en natuurlijk ook in zijn passies.  Het was in zijn tijd een voortdurend terugkerend thema: bereid je voor op de dood. Het was de tijd van het piëtisme. Ook in deze tijd proberen sommige componisten dat uit te beelden. Het zesde deel van het oratorium “Über Liebe und Hass” van Sofia Goebaidoelina gaat over de angst, het verdriet en de wanhoop van de mens. De tekst is voor een groot deel ontleend aan psalm 69. Qua sfeer en motiefgebruik in het orkest zien we een aantal elementen terugkeren van deel 1 van dit oratorium.

In psalm 69, die aan David wordt toegeschreven, is het David zelf die in wanhoop is. Deze psalm zou je kunnen plaatsen in de tijd dat David door koning Saul dood werd gewenst en hij dus moest vluchten. Na een waarschuwing van zijn vrouw  Michal vluchtte hij eerst naar Samuel en ging bij hem wonen. Maar ook daar bleek hij niet veilig. Nadat David weer moest vluchten, werd hij aanvoerder van een bende. Samen met deze bende verborg hij zich in grotten en spelonken. Hij werd intussen achtervolgd door Saul met 3000 soldaten. Intussen denkt hij na over zijn leven en is de wanhoop nabij. Zo horen we hoe een eenzame, gekwelde, wanhopige ziel zijn lot beklaagt. Hij weet dat hij er zelf mede schuld aan is want hij was zondig. Hij is verstoten door zijn familie. Hij wordt door velen gehaat. Maar goddelozen hebben het op hem gemunt. Op het einde smeekt hij dat hij desondanks in leven mag blijven. Hij zal de naam van God eren. Hopelijk is God gerechtig zodat zijn ziel nog gered kan worden. Voor Goebaidoelina is dit alles de aanleiding om het begrip wanhoop en intens verdriet in zijn algemeenheid uit te beelden.

6. Mijn ziel is vergaan tot stof

De tekst kun je onderverdelen in 4 episodes. Elke nieuwe episode begint met “O Heer”. Het geheel werkt zo ook als een soort gebed van vier strofen.

1. Mijn ziel is vergaan tot stof.
   Ze smelt weg van droefenis.
   De goddelozen hebben de netten voor mij gespannen.
   Ze hebben een kuil voor mij gegraven, in strijd met jouw wet.
2. O heer.
   Ik ben gezonken in de bodemloze modder waarin men niet kan staan.
   Ik ben gekomen in de waterdiepten en de vloed overspoelt mij.
   Ik ben verzwakt, van al het roepen is mijn keel uitgedroogd.
   Doodmoe zijn mijn ogen.
3. O heer, jij weet van mijn dwaasheid.
   Mijn zonden zijn voor jou niet verborgen.
   Een vreemde ben ik geworden voor mijn broeders.
   Een onbekende voor de zonen van mijn moeder.
   Smaad heeft me gebroken.
4. O heer, jij kent mijn schande.
   Jij kent mijn schaamte.
   Verhoor mij.
   Ontruk mij aan het slijk.
   Red mij van wie me haten.
   Heer, houdt mij in leven tot eer van jouw naam.
   Verlos, door jouw gerechtigheid, mijn ziel uit haar verdriet.

Bij alle vier de episodes zijn er beelden door de instrumentatie van de hachelijke omgeving waarin de hoofdpersoon verkeert. Maar het gaat allereerst om zijn gemoedsgesteldheid. Bij 3 vertelt hij iets meer over de oorzaak van de ellende. Bij 4 probeert hij uit deze ellende weg te komen en roept daarbij God te hulp. De hele tekst wordt in het Russisch, buitengewoon helder neergezet door een solozanger, een bas. Vaak zingt hij zonder enige vorm van begeleiding.

Film deel 6

Hieronder heb ik per episode iets verteld over de inhoud, tekstbehandeling en orkestratie

Episode 1

Mijn ziel is vergaan tot stof.
Ze smelt weg van droefenis.
De goddelozen hebben de netten voor mij gespannen.
Ze hebben een kuil voor mij gegraven, in strijd met jouw wet.

De eerste twee zinnetjes gaan allebei een beetje omhoog, om het laatste woord te benadrukken: stof, en droefenis. Elk zinnetje wordt gevolgd door een instrumentale uitbeelding van een gevaarlijke omgeving, we horen zelfs het leeuwengerommel uit het eerste deel van het oratorium weer terug. De derde en vierde zin lopen achter elkaar door. Er is spraken van een kleine climax. Het orkest is nu ook tijdens het zingen steeds aanwezig en becommentarieert heel kort slechts een zinsdeeltje, waarbij de climaxwerking vooral doordat de stukjes sneller achter elkaar komen wordt bewerkstelligd.

Episode 2

O heer.
Ik ben gezonken in de bodemloze modder waarin men niet kan staan.
Ik ben gekomen in de waterdiepten en de vloed overspoelt mij.
Ik ben verzwakt, van al het roepen is mijn keel uitgedroogd.
Doodmoe zijn mijn ogen.

Het eerste stukje ”O heer”, klinkt als een wanhoopskreet en komt onmiddellijk uit de voorafgaande eerste episode voort. Dan verandert de sfeer. Strijkers en pizzicatonoten, later ook koper, beelden het onherbergzame landschap van modder en water uit. Er wordt gedurende korte tijd weer zonder orkestbegeleiding gezongen en “het zinken” hoor je terug in de langzaam dalende melodie.  Zo ook bij de derde zin. Het water, de vloed, beeldt het overspoelen van je voeten uit, je zinkt steeds dieper. De melodie daalt ook nu.  De vierde zin is uiterst treurig. De zinsdelen worden sterk van elkaar afgezonderd. Ook de laatste zin” doodmoe zijn mijn ogen” klinkt wanhopig. De algehele sfeer blijft vooral: een en al ellende…

Episode 3

O heer, jij weet van mijn dwaasheid.
Mijn zonden zijn voor jou niet verborgen.
Een vreemde ben ik geworden voor mijn broeders.
Een onbekende voor de zonen van mijn moeder.
Smaad heeft me gebroken.

De eerste twee zinnen worden zonder begeleiding gezongen. Daarna verandert er iets meer in de instrumentatie. Er komen klokkenspelletjes bij, de pizzicatotonen worden heel hoog, ook lange tremoli strijkerstonen gaan de hoogte in. Dit tremolomotief staat voor smaad, schande, schaamte. Tremoli met belletjes vergezellen in zin 3 en 4 de slotwoorden ”broeders” en  “moeder”. Deze motiefjes hoor je ook nog enkele keren bij de laatste zin.

Episode 4

O heer, jij kent mijn schande.
Jij kent mijn schaamte.
Verhoor mij.
Ontruk mij aan het slijk.
Red mij van wie me haten.
Heer, houdt mij in leven tot eer van jouw naam.
Verlos, door jouw gerechtigheid, mijn ziel uit haar verdriet.

De eerste twee zinnetjes worden zonder begeleiding gezongen. Dan valt het orkest in met een donkere pauk en blazers, gevolgd door de piano die het leeuwengebrul in snel stijgende en dalende loopjes laat horen, met steeds “narommelen” in de pauken. Dit alles met een geleidelijke climax tot het woord “haten”. Klokken vergezellen het hoogtepunt. Maar ook dit is nog slechts een aankondigen van het volgende hoogtepunt: “Heer houdt mij in leven tot eer van jouw naam”. De tekst wordt er bijna uitgeschreeuwd. Even pauze, en dan volgt de laatste zin, die solo gezongen wordt, laag begint en het woord “verdriet” smartelijk uitbeeldt, ook doordat juist op dat woord het orkest er bij komt. Van hoog naar laag wordt dit verdriet dan ook nog eens door het orkest uitgebeeld, waarmee het complete deel eindigt.

Deel 6 compleet

Voor de volledige muziek van alle 15 delen ga naar de site van Radio 4: Klik op https://www.nporadio4.nl/gids-gemist/2018-09-17 , ga naar het avondconcert van 20 uur en spoel door naar 0:43.

Over het concert van dit oratorium door het Rotterdams Philharmonisch orkest
Over het hele oratorium
Analyse van deel 1
Analyse deel 14
Download hier de complete tekst in de Nederlandse vertaling