De Litouwse componist Ciurlionis, over wie ik eerder schreef, heeft niet meer mogen meemaken dat zijn land na de eerste wereldoorlog onafhankelijk werd. Ciurlionis stierf in 1911 en toen was zijn land nog een onderdeel van Rusland. Een generatiegenoot was Jean Sibelius. Toen hij in 1900 het stuk Malinconia schreef hoorde Finland, zijn geboorteland, ook nog bij Rusland. Over dat stuk, Malinconia, ga ik het zo meteen hebben. Eerst nog in vogelvlucht de geschiedenis van zowel Litouwen als Finland. Er zijn erg veel parallellen:

• Litouwen is tot de negentiende eeuw onderdeel van groot-Polen,
• dan wordt het door Rusland bezet in de 19e eeuw,
• na de eerste wereldoorlog wordt het onafhankelijk,
• het wordt een provincie van Rusland na de tweede wereldoorlog
• en nu is het een van de meest trouwe EU-leden.

• Finland is tot de negentiende eeuw een groothertogdom van Zweden,
• dan wordt het door Rusland bezet in de 19e eeuw,
• na de eerste wereldoorlog wordt het onafhankelijk,
• het heeft een neutrale vriendschapsband met Rusland na de tweede wereldoorlog,
• na het uit elkaar vallen van de Sovjet-unie wordt het eveneens een trouw EU-lid.

Afgelopen vrijdag was ik bij een concert met werken van Sibelius. Er stonden drie werken van hem op het programma. Een vroeg werk uit 1890, een werk uit 1900 en een werk uit 1922. Zijn stijl ontwikkelt zich in die tijdsspanne duidelijk, maar één gemeenschappelijk element blijft: Sibelius probeert te componeren vanuit slechts weinig materiaal, dat zich in de loop van het stuk op verschillende manieren manifesteert. Met Mahler, die hij een vriend noemde, had hij discussies daarover. Mahler vond dat het leven een bonte verzameling van ervaringen was en dat je rustig totaal verschillende thema’s naast elkaar kon zetten. Sibelius vond dat een werk aan slechts één thema genoeg had. Maar niet op de manier zoals Beethoven dat vanuit een soort kiemceltechniek deed. Meer in de geest van Liszt, die hij trouwens zeer bewonderde.

Met die gedachte in je achterhoofd zou je kunnen luisteren naar Malinconia, opus 20, geschreven in 1900. Het is een stuk voor cello en piano.  Sibelius noemde het een fantasie wat al aangeeft dat de vorm slechts moeilijk te horen is. Maar het thema geeft houvast: als je naar het stuk luistert zul je merken dat alle melodische passages in de cello en ook die in de piano op een of andere manier met slechts dat ene hoofdthema te maken hebben.

Nog meer houvast geeft de titel: Malinconia, dat melancholie betekent. Deze melancholie is de gemoedsstemming van de componist. Sibelius was in de tijd dat hij het schreef zeer gevierd. Hij had een jaar eerder (in 1899) zijn eerste symfonie horen uitvoeren, hij had in dezelfde tijd acht patriottische schetsen geschreven waarvan de laatste, Finlandia, de meest bekende werd. Het is nog steeds het meest gespeelde stuk van Sibelius. Hij ging fier mee in zijn verzet tegen de onderdrukking door de tsaar die de zekere zelfstandigheid, die het groothertogdom binnen Rusland had, wilde inperken. Hij was gelukkig getrouwd en zijn derde dochter was anderhalf jaar eerder geboren. Voor haar had hij in 1899 nog een wiegelied geschreven. Waarom dan nu opeens deze Malinconia, dit donkere, melancholische stuk?

Toen ik het stuk hoorde met de donkere, felle klanken moest ik onwillekeurig denken aan mezelf. Toen ik twintig jaar oud was maakte een meisje met wie ik een kortstondige verhouding had gehad het uit. Het was de eerste keer dat een meisje met me gezoend had. Verder waren we overigens nooit gegaan. Toch, toen zij het uitmaakte raakte ik in een heftige staat van verdriet en woede. En ik ging achter de piano zitten en ik heb zeker een half uur achter elkaar zitten improviseren. Ik speelde de woede en het verdriet van me af. Ik herinner me nog hoe mijn gevoelens op en neer gingen. Dat zullen mensen die mij indertijd hebben horen spelen zeker ervaren hebben.

Zo klonk voor mij ook deze Malinconia. Vlak voordat Sibelius dit stuk schreef overleed zijn jongste dochter, anderhalf jaar oud, aan tyfus. Voor dit kleine kind, een baby nog, had hij een jaar eerder nog liefdevol een slaapliedje geschreven. Nu was hij woedend, verdrietig, radeloos.  Met een cello, maar ook met de partij van de piano, kun je zoveel van dat gevoel overbrengen. In mijn herinnering deden Pepijn Meeuws en Jeroen Bal dat afgelopen vrijdag in de grote zaal van de Doelen nog beter dan Martti Rousi en Andrey Telkov in onderstaande opname. Maar ook deze is heel goed.

Martti ROUSI, cello (Finland) Andrey TELKOV, piano (Rusland) in het conservatoriumgebouw van Leningrad