‘Bij terugkeer in de nacht van Kaunas naar Vilnius besloten we te wachten op de dageraad op de berg GyaAiminas. Vilnius op een zomernacht, Vilnius gezien vanaf de dageraad vanaf de berg GyaAiminas met uitzicht op de stad! We zagen als het ware een schilderij van Čiurlionis! Geen wonder dat we op de schilderijen van deze kunstenaar ook vaak fantastische steden zien. En Vilnius was die nacht als een prachtig sprookje. Terugkerend liepen we langs de kerk van Sint Catharina. De kerk in de ochtendnevel zag er ongewoon charmant uit.’

Dit schreef een reiziger die bekend was met de schilderijen van Čiurlionis. Het geeft aan dat Čiurlionis waarschijnlijk geïnspireerd werd door het zien van allerlei landschappen. En die maken ook deel uit van zijn omvangrijke oeuvre van ongeveer 350 grafische werken. Een belangrijk deel is in het bezit van het nationale museum van Kaunas. Čiurlionis is slechts 35 jaar geworden.

Čiurlionis maakte al op jonge leeftijd tekeningen, maar leek toch vooral voorbestemd te zijn om een carriëre in de muziek te gaan krijgen. Muziek bleef hij zijn hele leven schrijven, maar vanaf 1904 – hij was toen 24 – begon hij ook steeds meer te tekenen en te schilderen. Van 1905 tot 1906 liet hij zich inschrijven op een tekenschool en een jaar later op de net opgerichte kunstacademie in Warschau. En vanaf toen werd het schilderen voor hem waarschijnlijk nog belangrijker dan het componeren.

Veel meer dan bij zijn muziek zien we dat hij van het begin af aan een eigen stijl heeft. Voor mij is dat een stijl die het dichtst bij die van het symbolisme komt: elk schilderij heeft een geheimzinnige ondertoon, er is meer te zien dan je in eerste instantie denkt. Dat maakt de schilderijen buitengewoon boeiend.

Had hij ook succes? Ja zeker, meer als met zijn muziek. Hij heeft de laatste jaren van zijn leven vrij veel tentoonstellingen rond zijn werk mogen beleven. Zelfs in zijn laatste levensjaar, toen hij er zelf niet meer bij kon zijn, waren er veel tentoonstellingen van zijn werk. In zijn biografie kunnen we over dit laatste jaar het volgende lezen:

Kerst 1909. Neuroloog en psychiater V. Vekhterev verklaart dat hij is overwerkt. Op advies van deze dokter keert hij met zijn vrouw terug naar Druskininkai (de plaats waar zijn ouders wonen). Het werk van Čiurlionis wordt intussen getoond op de zevende tentoonstelling van de Unie van Russische kunstenaars. Eind februari 1910 wordt Čiurlionis opgenomen in het sanatorium Chervovy Dvor in Pustellik, vlakbij Warschau. Maar met zijn werk gaat het goed:

• Veel werken worden in februari/maart tentoongesteld op de zevende tentoonstelling van de Unie van Russische kunstenaars in Sint Petersburg;
• Een deel wordt daarna ook nog doorgestuurd voor een tentoonstelling in Moskou.
• Negen schilderijen worden iets later getoond op de vierde Litouwse kunsttentoonstelling.
• In april en mei worden achtentwintig werken gepresenteerd op de Litouwse kunsttentoonstelling in Riga.
• Verschillende schilderijen worden gepresenteerd op de tentoonstelling van de Unie van Russische kunstenaars in Kiev.
  Op 30 mei wordt zijn dochter geboren.
• De daaropvolgende zomer worden zeven schilderijen tentoongesteld in Parijs op de tentoonstelling van de Unie van Russische kunstenaars.
  Zijn gezondheid verbetert. Hij mag een beetje tekenen. Maar in de herfst komt er een terugslag. Hij krijgt opnieuw een behandeling tegen apathie. Op 5 november stuurt hij een ansichtkaart naar zijn vrouw en spreekt de hoop uit haar snel weer te kunnen zien.
• Hij krijgt een uitnodiging om deel te nemen aan de tentoonstelling “De nieuwe vereniging van kunstenaars” in München. En buiten hem om wordt hij verkozen tot lid van de World of Art Society. In januari 1911 worden werken van hem tentoongesteld op de tentoonstelling van de World of Art Society in Sint Petersburg en Moskou.
• Vier werken op een kunsttentoonstelling in Minsk.
  Zijn gezondheid verbetert en de geliefden hopen de zomer samen door te brengen in Drusininkai.
• Op het einde van maart worden achtentwintig werken tentoongesteld op de Vijfde Litouwse Kunsttentoonstelling.
  Tijdens een wandeling wordt Čiurlionis plotseling verkouden en ontwikkelt een longontsteking. 28 maart 1911 sterft hij in het sanatorium Chervony Dvor nabij Warschau. Hij wordt begraven in Vilnius.

Bovenstaand overzicht geeft een beeld van zijn succes maar ook zien we de dramatische wending in zijn persoonlijke leven. Geen van de schilderijen is gedateerd met het jaartal 1910 of 1911. Hij heeft in de tijd dat hij in het sanatorium was nog slechts enkele schetsen gemaakt.

Hier onder laat ik een aantal van zijn schilderijen zien, in chronologische volgorde, en ik zal bij elk schilderij iets vertellen wat ik er zelf in zie of ik er bij ervaar.

Dit schilderij is uit 1904 en is getiteld: “een dag”. We zien een grauw, zandachtig landschap met groene struiken en bomen op de achtergrond. Daar boven is er een blauwe lucht met witte wolken. Maar het groen lijkt wel een reus, zonder ogen, met aan een kant naar beneden gerichte vingers die de horizon vast pakken, aan de andere kant zien we een deel van een hand met een opgerichte duim en wijsvinger. Diezelfde reus is er ook als schaduw – of is het een andere reus? – en vormt een spiegelbeeld in de wolken. Čiurlionis zag een landschap met bergen, groen, akkers en wolken maar hij zag het als een bedreigend landschap, een reus die zich naar boven verheft om zich naar de toeschouwer te keren.

Dit schilderij, eveneens uit 1904, heet “sereniteit”. Ja het is een mooi sereen landschap. De zon is achter de bergen verdwenen maar geeft nog aan een deel van het landschap een gouden gloed. De berg heeft twee open tunnels, vlak boven het water. Het licht schijnt er doorheen, maar tegelijkertijd wordt dat licht in het water weerspiegeld. En als je het wilt zien: deze grotten zijn twee ogen, alweer van een reus, die net boven het water uit kijkt. Het zijn droevige ogen. We zien niet alleen sereniteit. Het laat ook een treurig landschap zien, vol verdriet. De weerspiegeling in het water zijn tranen. De tranen van Čiurlionis?

In 1905 en 1906 maakte Čiurlionis veel schilderijen als een cyclus. Hij zat intussen op de opleiding in Warschau. Dit schilderij is onderdeel van de cyclus “de schepping van de wereld”, een cyclus van in totaal twaalf schilderijen, allemaal te zien in het nationale museum van Kaunas. Dit is het tweede schilderij, op het eerste dat ik nu niet laat zien lijkt er een soort oerknal plaats te vinden. Nu is er al het een en ander in het heelal gevormd, de witte bolletjes lijken nog sterren die niet helemaal af zijn en er is ook al water op aarde, want er lijkt een horizon met lucht te zijn. In het water en in de lucht zijn er enkele onduidelijke schimmen. Rechts lijkt er een grotere schim te zijn, waar je met veel fantasie een soort mens in zou kunnen zien, iemand met een neus en warrig haar. Ook deze mens is nog niet af..

Ook dit schilderij hoort bij dezelfde cyclus en vormt de achtste fase van de schepping van de wereld. Paddestoel-achtige planten bevolken een wereld van schimmels. Alles richt zich naar boven en er verschijnen fantastische kleuren. Ik heb de associatie met leven op de bodem van een moeras.

In dit schilderij uit 1906, met de Russische titel Gora, zie ik op de voorgrond een groene kustbegroeiïng, of misschien staan die planten in het water? Ik zie ook water en er boven zien we lucht, en bij de horizon zie ik een enorme golf. Of is het een berg? Of zijn het wolken? Ik houd het op een golf, die zich kortstondig manifesteert als een gorilla boven het water. Hij kijkt de andere kant uit. Maar misschien keert hij zich zo om… Boven zijn mond spettert het water omhoog, alsof hij briesend tekeer gaat.

Ook dit schilderij is uit 1906. We zien een meer bij zonsopgang of bij zonsondergang. Maar de sfeer heeft iets scherps. De ronde vorm van het meer en de zon contrasteren zeer scherp met de spitse, snijdende bladeren op de voorgrond. Dit bijtende contrast past ook wel bij de titel die Čiurlionis aan het schilderij heeft gegeven: “zorg”. De zorg steekt om zich heen. Is het de pijn van Čiurlionis zelf?

Gedurende zijn schildersloopbaan heeft Čiurlionis meerdere schilderijen gemaakt met titels als “sonate”, “fuga”, “andante”, “allegro” enz. Muzikale begrippen, losgelaten op schilderijen. Dit schilderij uit 1908 heet “presto”. Dat is een term die in de klassieke en romantische tijd vaak gegeven werd aan het slotdeel van een muziekstuk, bijvoorbeeld bij een symfonie. Het presto-deel heeft een hoog tempo en dient als uitsmijter van het hele werk. We zien golven met witte schuimkoppen en zeilbootjes die omhoog en weer naar beneden worden gesmeten door de wilde zee. Het schilderij is vol beweging. Ook in de lucht zien we strepen van water, misschien striemende regen. En het lijkt te bliksemen. Een slotdeel waarin je meegezogen wordt en als het afgelopen is volgt een daverend, ontladend applaus. Ook zet hij zijn naam in het schilderij, we zien de M de K en heel klein de Č van Mikalojus Konstantinas Čiurlionis. Deze letters gaan op in de golven.

Dit schilderij uit 1909 heeft als titel “bliksem”. Het is natuurlijk zeldzaam dat de bliksem zich zo tegelijk op zeven plaatsen op een vergelijkbare manier ontlaadt. Maar die zeldzame gebeurtenis, als je die gezien hebt, dan ben je met een foto te laat. Je kunt het wel schilderen. Dat doet Čiurlionis dan ook. Maar ook hier lijkt er meer te zijn als dat je op het eerste moment denkt. De bliksemschichten komen uit de wolken die zich als een geopende mond naar beneden richten, en de schichten lijken wel scherpe tanden in die vervaarlijke mond. De hemel wil een grote hap nemen, hij vreet je op.

In het laatste jaar dat Čiurlionis schilderde gebruikte hij vaak weer meer kleur dan eerder. Zo ook in dit schilderij uit 1909 met als titel “engel”. Het past in een cyclus met veel schilderijen die op sprookjes zijn gebaseerd. Čiurlionis had als taak op zich genomen om de Litouwse cultuur te bevorderen. Zo heeft hij ook, net als Bartok, dorpen bezocht om Litouwse melodieën op te tekenen. Die liedjes werkte hij dan weer uit voor koor of hij gebruikte de melodieën in zijn eigen composities. Ook hier lijkt een sprookje uitgebeeld te worden, maar ik zou niet weten welk. Vanaf een hoge bloemrijke berg kijkt een engel om zich heen. Er is een brug over het water met een mooie reling en aan de andere kant gaat de brug omhoog. Op die brug lopen mensen en dieren verschillende kanten uit. Het is een prachtige sprookjesachtige wereld waar je van alles bij kunt fantaseren.

Als je dit schilderij uit 1909 in het echt ziet is de transparantie van de ridder te paard prachtig, je kijkt door hem heen terwijl hij door de lucht rijdt en ziet vaag de stad door hem heen schijnen. Knap geschilderd! Ook weer een sprookjesachtig schilderij.

Al deze en nog veel meer schilderijen kun je in het echt zien in het nationale museum van Kaunas. Wij waren de enige bezoekers. Je kunt er heerlijk rondlopen en verdwalen in de fantastische wereld van deze intrigerende, maar toch ook wel tragische kunstenaar.

Zie ook:

https://ppsimons.com/2019/07/12/ciurlionis/
https://ppsimons.com/2019/07/14/fugetta/
https://ppsimons.com/2019/08/09/de-muziek-van-ciurlionis/