Het is denk ik alweer zo’n vijftien jaar geleden dat ik Sankt Gallen bezocht. Ik herinner me de fraaie middeleeuwse bibliotheek met muziekhandschriften. Het klooster van Sankt Gallen is ontstaan vanuit het nog oudere klooster van Reichenau. Dat wil ik van de zomer bezoeken om ook daar de prachtige documenten, die tot Unesco werelderfgoed zijn bestempeld, te bekijken. Ook staan er drie Romaanse en pre-romaanse kerken in Reichenau. De Sankt Georg heeft nog de originele wandschilderingen uit de tiende eeuw. Het schijnt dat ook de St. Servaaskerk van Maastricht in de twaalfde eeuw beroemd was om zijn wandschilderingen, de hele kerk was er mee vol geschilderd. Misschien dat die van de Sankt Georgskirche van Reichenau er een idee van kunnen geven.

Een van de meest beroemde geleerden van de elfde eeuw was Hermann von Reichenau. Hij wordt ook wel het wonder van de eeuw genoemd. Waar een eeuw later Hildegard von Bingen muziek, poëzie, godsdienst en wetenschap wist te combineren tot een uniek geheel, was het in die tijd Hermann von Reichenau. Zijn ouders waren Graaf Wolverad II von Altshausen-Veringen en Hiltrud. Het was een adellijke familie uit Oberschwaben, een gebied ten noorden van de Bodensee. Het meer heeft een westelijke arm, ten westen van de stad Konstanz, en in die arm ligt het eiland Reichenau. Dit eiland, ongeveer 5 km lang en 1,5 km breed, was lang beroemd. Het Benedictijner klooster uit 724 speelde een belangrijke rol in de wetenschap doordat er talloze manuscripten werden gekopieerd.

Hermann von Reichenau wordt ook wel ‘Hermann Der Lahme’ of ‘Hermannus Contractus’ genoemd. Hij had slechts beperkte bewegingsmogelijkheid en ook beperkte vermogens om te spreken. Hij had een speciale stoel en hij moest worden rondgedragen. Met behulp van de biografie, geschreven door zijn leerling Berthold hebben geleerden trachten te achterhalen wat de oorzaak van zijn kwaal kan zijn geweest. Een spierziekte wordt mogelijk geacht, maar “amyotrofe laterale sclerose of spinale musculaire atrofie” lijkt de meest overtuigende diagnose.

Hermann ging als oblaat (hij werd “weggegeven”) naar de kloosterschool in Reichenau op 13 september 1020. Hij studeerde daar onder abt Berno (ca. 978-1048). Het klooster had een mooie bibliotheek en een goed geoutilleerde werkplaats. Hermann werd tot monnik gewijd in 1043. Na de dood van abt Berno op 7 juni 1048 werd hij diens opvolger. Ondanks zijn handicap was hij een sleutelfiguur in de overdracht van de wiskunde, astronomie en wetenschappelijke instrumenten uit Arabische bronnen in Midden-Europa. Hij publiceerde in het Latijn veel wetenschappelijk werk, dat tot die tijd alleen in het Arabisch beschikbaar was. Gerbert van Aurillac, die tien jaar overleed voor Hermann werd geboren, had veel uit Arabische bronnen in Spanje geleerd en had een aantal door hem uit het Arabisch naar het Latijn vertaalde boeken naar het klooster van Reichenau gebracht. Of ook Hermann Arabisch kon lezen is onzeker.

Hermann introduceerde drie belangrijke instrumenten in Midden-Europa, waarvan de kennis dus kwam uit Arabisch Spanje. Hij introduceerde met name het astrolabium. Dat is een draagbare zonnewijzer met een kwadrant en een wijzer. Over de draagbare zonnewijzer lezen we bij Thorndyke

Een draagbare zonnewijzer bestaat uit een rechte cilinder met een conische top met aan het uiteinde een knop waaraan kan worden gedraaid. We zien een verticale schaal rechts van de cilinder en schuin gebogen lijnen over het oppervlak van de cilinder die de schaduwwerking van de zon laten zien. Blijkbaar werden deze instrumenten gebruikt om de breedte te bepalen en om het uur en de hoogte van de zon te vinden, of althans zijn ze ingericht om het uur vast te stellen op verschillende plaatsen en breedtegraden waar een reiziger kan zijn.

De omschrijving van de astrolabe die Hermann geeft, is voor een instrument dat is ontworpen om te worden gebruikt bij een breedte van achtenveertig graden, dat is de breedtegraad van Reichenau. Hermann schreef onder andere “De Mensura Astrolabii” en “De Utilitatibus Astrolabii”. Deze werken bevatten ook sterrenkaarten (opnieuw met de gegevens die correct zijn voor de breedtegraad van Reichenau) en een berekening van de diameter van de aarde.

Bijdragen van Hermann aan de wiskunde zijn onder andere de verhandeling “Qualiter multiplicationes Fiant in abbaco”: omgaan met vermenigvuldigen en delen. Dit boek rekent nog met Romeinse cijfers. De kathedrale bibliotheek in Durham beschikt over een begin twaalfde-eeuwse manuscript van Engelse herkomst, feitelijk een afschrift van bovengenoemd werk van Hermann von Reichenau. Een sterk verwante set van tabellen is te vinden in een Engels manuscript van rond het jaar 1111 in de bibliotheek van St John’s College, Oxford. Zowel de St John’s en de Durham tabellen maken gebruik van de Romeinse notatie en rekensymbolen. Zij zijn handig in gebruik. Dit is vooral het geval bij de Durham grafiek, waarin de vermenigvuldigers en delers afsteken in rood en groen, terwijl de optellers en aftrekkers kleiner en in het zwart afgebeeld worden. Deze grafiek bevindt zich binnen dubbele groene en rode lijnen, het geheel weer in een groteske tekening van een leeuwenkop. Ook ontwierp Hermann een spelletje, waarbij de spelers gebruik moesten maken van de getaltheorie van Pythagoras/Boethius. Het spel werd gespeeld met cijfers op een bord; het afpakken van stukken van de tegenstander was afhankelijk van de bepaling van rekenkundige verhoudingen en geometrische progressies. Het schijnt behoorlijk populair te zijn geweest. Ook hield hij zich bezig met het probleem van de lengte van de maand. Het was bekend dat de maan en de zon na een cyclus van 19 jaar weer op een zelfde punt in de dierenriem staan. 19 jaren bevatten 6939,75 dagen en 235 maanmaanden. Om de maankalender te laten werken moet een maand 6939,75 / 235 = 29,530851 dagen bevatten. Hermann kende nog niet de decimale notatie. Hij had tijdseenheden die de dag in 24 uur, een uur in 40 momenten, en een moment in 564 atomen verdeelde. Zijn berekening van de gemiddelde lengte van de maanmaand noteerde hij als: 29 dagen 12 uur 29 momenten en 348 atomen. Het blijkt exact de goede berekening te zijn. Op basis hiervan werd in 1042 een nieuwe maankalender gemaakt.

Hermann schreef ook over muziek, wat feitelijk een onderdeel van de wiskunde was in die tijd. Zijn werk is bestudeerd door verschillende auteurs, en in het bijzonder verwijzen we naar het fascinerende artikel van Richard Crocker.  Crocker begint dit artikel met een citaat uit  het werk “Opuscula musica” van Hermann. Hermann had muziektheorie geleerd van zijn leraar Berno die alle Gregoriaanse muziek in acht modi had geplaatst. Berno was waarschijnlijk de belangrijkste muziek expert in zijn tijd. Hermann gaf handvaten om de acht modi in een melodie te kunnen herkennen. Hierbij maakte hij gebruik van de finale (slottoon) maar ook van tetrachord en hexachord (kwart en sext) in de melodie.

Tot slot moeten de belangrijke bijdragen van Hermann aan de kennis van de geschiedenis worden vermeld. Hij schreef “Chronicon ad anno 1054” waarvan het oorspronkelijke handschrift verloren is gegaan, maar het origineel heeft het lang genoeg overleefd om te worden gedrukt door J. Sichard in Basel in 1529. Tal van latere edities zijn verschenen van dit belangrijke historische werk dat unieke informatie bevat over Heinrich III (1017 -1056) die  hertog van Beieren (1027-1041), hertog van Schwaben (1038-1045), Duitse koning (1039-1056) en Rooms-Duitse keizer (1046-1056) is geweest.

(Bovenstaande informatie is een vertaling en een inkorting van een artikel van J J O’Connor en E F Robertson)

En dan nu zijn gedichten en bijbehorende muziek. Waarschijnlijk is hij degeen die de beroemde teksten “Salve Regina” en “Alma redemptoris mater” heeft gedicht, en hij is dan ook de eerste die ze van een melodie heeft voorzien. Waarschijnlijk is ook het “Veni creator spiritus” van zijn hand. Er lijkt weinig twijfel dat, zelfs indien deze werken later zijn gewijzigd, ze gebaseerd zijn op liederen geschreven door Hermann von Reichenau.

Afgelopen vrijdag hoorde ik muziek van Hermann von Reichenau afgewisseld met muziek van Hildegard von Bingen in de keizerzaal van de St. Servaas. Uitvoerenden waren leden van het ensemble ‘Ordo Virtutum’. De naam is afgeleid van een van de werken van Hildegard von Bingen. Wat een unieke combinatie! De keizerzaal van de Servaas en muziek uit die tijd. Een kerk die gebouwd werd in het jaar 1000 en gewijd werd in de tijd van Hermann von Reichenau. En die uitgebreid en versierd werd in de tijd van Hildegard von Bingen. Heerlijk om daar bij te mogen zijn. De muziek is prachtig. De gezangen van Hermann behoren bij officies van drie heiligen uit de streek van Reichenau. Wolfgang was een tijdgenoot van hem, ook kloosterleerling, later bisschop van Regensburg en al in 1052 door paus Leo IX heilig verklaard. Kort voor de heiligverklaring was deze paus in Reichenau. De andere heilige is Afra, een vroegchristelijke martelares van rond het jaar 300 uit Augsburg, in 1064 heilig verklaard. Tot slot de H. Magnus, stichter van het klooster in Füssen. Bij de gezangen volg je fragmenten van de levensbeschrijving van de betreffende heilige, afgewisseld met antifonen als Salve Regina. Van alle drie de heiligen hoorden we bij het concert enkele fragmenten van het officie geschreven door Hermann von Reichenau.

Het gezelschap ‘Ordo virtutum’ bestaat al sinds 1989. We zaten er boven op en konden alles tot in de perfectie zien en horen. De oprichter en leider Stefan Johannes Morent (op foto hier onder) las de muziek subtiel vanaf zijn tablet maar zong meestal uit het hoofd. Ook speelde hij soms fluit of draailier. Verder werden sommige gezangen begeleid door Susanne Ansorg. Zeer subtiel en muzikaal op haar vedel. Maar vooral ook: wat een prachtige mannenstemmen en mooie samenzang van de vier heren, die soms solo en soms samen musiceerden! Hildegard von Bingen, gezongen door mannen, waarom niet! De muziek is meestal veel virtuozer dan de bekende Gregoriaanse gezangen. Soms eindigde een gezang meerstemmig met grondtoon, kwint + octaaf, wat een mooi effect was. Ook hoorde je bij een enkel lied een voortdurende bourdon op de draailier. Allemaal al aankondigingen van de latere meerstemmigheid.

We kochten twee CD’s van Ordo Virtutum. Van een van deze CD’s, gewijd aan de officies van de vitae van de eerder genoemde drie heiligen op muziek van Hermann von Reichenau, is een trailer te zien op youtube

Van een van de gezangen op deze CD is ook een complete opname beschikbaar op youtube. Ik zet de tekst met mijn vertaling er bij. Het gaat over het leven van de H. Magnus. Je hoort het Antifoon en het Benedictus bestemd voor de lauden. Luister vooral naar het prachtige solo gezongen Antifoon met de mooie, subtiele maar  virtuoze versieringen.

In een historische kroniek, beschrijft Hermann de dood van zijn eigen moeder Hiltrud in 1052. Hij schreef een inscriptie voor het graf in Altshausen waarin hij zijn diepe liefde en toewijding aan haar laat zien. Zijn wens was om begraven te worden naast zijn moeder. Slechts twee jaar later overleed ook hij en werd zijn laatste wens gehonoreerd. Hij is heilig verklaard, maar het is slechts een plaatselijke heilige gebleven die niet universeel wordt erkend. In de “Schlosskirche St. Michael” in Altshausen wordt een relikwie bewaard, en zien we hem op een afbeelding van het zij-altaar