In Gouda staat de langste kerk van Nederland, de Sint Jan, omgeven door smalle straatjes. De kerk is enigszins ingeklemd tussen de omringende bebouwing. Dat in tegenstelling tot het stadhuis dat midden op de Markt staat, daar kun je omheen lopen en alle details goed bekijken. Dat is bij de Sint Jan heel lastig.

Tot rond het jaar 1278 was er alleen een hofkerk bij de grafelijke burcht met toren, een motte. Daarachter was er stedelijke bebouwing. Er was wel al een parochiekerk in de polder Bloemendaal, maar toen Gouda stadsrechten kreeg en het grafelijke kasteel werd verplaatst werd de hofkerk vergroot en werd het tegelijk de parochiekerk van Gouda. Dat vergroten kon alleen door stedelijke percelen op te kopen. Alles ging in fases. De eerste nog bescheiden fase was tot 1413, de tweede fase begon daarna, toen werd de kerk vergroot tot de huidige omvang. De kerk lag op een binnenterrein van de stad. Je kunt om de hele kerk heenlopen, In stevige pas doe je daar zeven minuten over.

Waarom kreeg Gouda zo’n uitzonderlijk grote kerk? Het was de zesde stad van Holland en ten tijde van de grote uitbreidingsbouw begin vijftiende eeuw was de stad zeer welvarend. Het was een belangrijke havenstad waar allerlei waren werden verhandeld, zowel voor het buitenland als voor het binnenland bestemd. Het was een havenstad die een directe zeeverbinding had via de Hollandse IJssel en Rotterdam. Daarnaast waren er nog twee binnenvaart rivieren: enerzijds voeren er schepen naar Amsterdam (over de gekanaliseerde Gouwe), anderzijds naar Utrecht (over de Hollandse IJssel.)

Toen in  januari 1552 een grote brand de toren en het schip verwoestte werd onmiddellijk begonnen met restauratiewerkzaamheden en tegelijk werd besloten om de hele kerk van een groot glazenplan te voorzien. En het werden door de grootte van deze vijfbeukige kerk heel wat glazen. Net zoals er ook maar liefst 22 altaren waren in de kerk (vooral bestemd voor de leden van de diverse gilden), kwamen er uiteindelijk zo’n 65 glazen, na de reformatie aangevuld met nog 7 glazen uit het regulierenklooster. Wat je nu ziet dateert niet allemaal uit dezelfde tijd. Er zijn zelfs nog glazen die dateren van  voor de grote brand, en ook de zeven regulieren-glazen dateren uit die tijd. Maar de meeste glazen werden in de periode net voor of net na de hervorming gemaakt, veel van de hand van de gebroeders Crabeth, die zich baseerden op renaissance technieken afkomstig uit Italië. En ook nog later, tot in de twintigste eeuw kwamen er glazen bij.

De kerk wordt gebruikt voor diensten van de hervormde kerk, er zijn concerten (de kerk heeft vier orgels), er worden orgel- en pianolessen gegeven, maar tegelijk is het vooral ook een museum. De bouw op zich is al prachtig, een blik op het hoofdorgel is een genot voor het oog en er zijn op veel plaatsen allerlei interessante dingen te zien. Het meest bijzonder zijn de 72 glazen. Zonder toelichting kun je er maar weinig van volgen, maar als je weet wat je ziet krijg je een aardig beeld van een aantal geschiedkundige aspecten. Kijk maar eens naar de kleding van de mensen die er zijn afgebeeld of kijk naar de soort opdrachtgevers. Je krijgt een idee over hoe er tegen de wereld werd aangekeken en door vergelijking van meerdere glazen zie je ook kunsthistorische ontwikkelingen. En soms zie je hoe verhalen van de bijbel werden uitgebeeld zoals bij de glazen die gaan over het leven van Johannes de Doper, de patroonheilige van de kerk.

Grappig is het dat er nog zoveel katholieke aspecten te zien zijn. Johannes de Doper, een heilige, als centrale figuur in een protestantse kerk, dat zou toch eigenlijk niet moeten kunnen? Het kon. De glazen mochten blijven. Behalve bij een glas waar God was afgebeeld. Dat mocht niet. Maar omdat de oorspronkelijke cartons van de glazen bewaard zijn gebleven kon dat onderdeel van een van de glazen weer worden hersteld in de twintigste eeuw toen men hier in protestantse kringen wat vrijzinniger mee  omging. Ik laat enkele van de oudste glazen zien en geef bij elke voorstelling een toelichting.

Bileam op de ezel

Balak, de koning van de Moabieten, was bang voor de oprukkende Israëlieten na hun uittocht uit Egypte en stuurde daarom gezanten met geschenken naar de waarzegger Bileam om hem over te halen de Israëlieten te vervloeken en zo hun opmars te stoppen. Toen Bileam op zijn ezelin naar de Moabieten ging, versperde Gods engel hem driemaal de weg, met getrokken zwaard in de hand. De ezelin zag de engel en ontweek deze drie keer. Bileam sloeg de ezel: doorlopen jij! Na de derde keer liet God de ezelin spreken en vroeg zij Bileam waarom hij haar sloeg. Hierna zag Bileam pas de engel die de ezelin al steeds gezien had. De engel zei dat hij mocht doorgaan, op voorwaarde dat Bileam alleen zou doen wat de engel hem zou opdragen. Het volk mocht niet worden vervloekt.

Deze voorstelling zag ik trouwens al vaker, zoals in Autun, of zoals hierboven, op een van de Romaanse kapitelen in de O.L.V. basiliek van Maastricht.

De voetwassing van Christus

Interessant zijn vaak ook de opdrachtgevers die bijna overal in het onderste deel van de voorstellingen te zien zijn. Zo zien we bij deze voorstelling, die nog dateert van voor de reformatie, de opdrachtgever Margaretha van Parma.

Zij was de Spaanse landvoogdes, de vertegenwoordiger van de Spaanse koning (Philips II). Margaretha zit geknield, achter haar zien we de heilige Margaretha, haar patroonheilige. Hoe ging het verhaal van de heilige Margaretha? Haar vader minachtte haar om haar christelijk geloof. Margaretha leefde op het land als herderin. Toen de stadsprefect Olybrius haar een huwelijksaanzoek deed, op voorwaarde dat ze haar geloof zou afzweren, weigerde ze. Daarop werd ze gevangengezet en gemarteld. Dan volgen een aantal wonderbaarlijke gebeurtenissen. De bekendste is dat satan, in de gedaante van een draak, haar opslokte. Margaretha ontsnapte levend doordat de draak haar uitspuwde, vanwege het kruis dat ze droeg wat zijn ingewanden irriteerde. Uiteindelijk werd ze toch omwille van haar geloof ter dood gebracht. We zien op de afbeelding Margaretha met in een hand een kruis, achter haar op de grond zie je de draak. Dat de landvoogdes koos voor deze afbeelding, de voetwassing, zegt iets over haar zelf: de voetwassing tijdens het laatste avondmaal was een voorbeeld van de dienende liefde. Ook Margaretha wilde bekend staan als iemand die haar onderdanen diende. Omdat ze dat in de loop van de tijd teveel deed volgens haar baas Filips II werd de hertog van Alva gestuurd om orde op zaken te stellen, met kwalijke gevolgen volgens de geschiedenisboekjes…

Johannes de Doper preekt en doopt

Dit is de bovenste helft van eveneens een glas van nog voor de reformatie. Johannes de doper doopt een soldaat, hij zegt als het ware met geopende armen: ‘kom maar, ik zal je dopen’. Er om heen zie je allerlei mensen. In de kerk zul je niet alle details kunnen zien, maar kijk eens naar het bovenste gedeelte waar  nog zoveel meer is te zien: het lijkt of grote groepen mensen, onder wie veel soldaten, op weg zijn naar de plek waar Johannes de Doper bezig is. Rechts zie je het water van de Jordaan. Johannes had duidelijk een hele schare volgelingen.

De Luikse bisschop bidt

Dit is het onderste deel van hetzelfde glas. De man die je ziet zitten op zijn knieën is de Luikse bisschop, die tevens kapittelheer was in Utrecht. De beheerders van de St. Jan probeerden op veel plaatsen sponsors voor de glazen te vinden. Ze hadden goede contacten met Utrecht. En ze vonden een goede sponsor: de Luikse bisschop. Hij laat zichzelf biddend afbeelden, achter hem staat de heilige Benedictus. Dat was blijkbaar zijn patroonheilige. Hij richt zijn blik op God de Vader, die omgeven is door de symbolen van de vier evangelisten: Lucas (de stier), Johannes (de adelaar), Marcus (de Leeuw) en Mattheüs (de engel).

Jezus wordt gedoopt door Johannes de Doper

Dit glas was het meest centrale glas van allemaal: vlak achter het hoofdaltaar. Uitgebeeld wordt het ultieme moment in het leven van deze patroonheilige van de St. Janskerk: de doop van Jezus. De voorstelling krijgt extra luister door de vurige stralen die God de Vader vanuit de hoogte vanaf een wolk doet neerkomen op zijn zoon. Tegelijk zien we een duif in een van de stralen, de Heilige Geest geeft de zegen aan de doopactie van Johannes de Doper.

Niet besproken zijn een aantal wat meer wereldlijke glazen, zoals die van het ontzet van Leiden. Of een glas gemaakt in 1947 waarbij de verschrikkingen van de tweede wereldoorlog worden weergegeven. Je kunt met een boekje of met een koptelefoon door de kerk lopen. Ik zou een keuze maken wat je gaat bekijken. Het is allemaal te veel voor een keer. Zoals ook ik hier nu een keuze heb gemaakt. Misschien wordt er net op dat moment orgelles gegeven. Je kunt het orgel dan niet alleen horen maar ook zien wat er achter de toetsenborden gebeurt, er is meestal een scherm op een bepaalde plek waar je de les kunt volgen. Wie weet hoor je dan mijn oudste kleinzoon spelen….

zie ook:

De Goudse Glazen in het noordelijk transept
De Goudse propagandaglazen
De Regulierenglazen in de Van der Vormkapel
Johannes de doper in Gouda, deel 1
Johannes de Doper in Gouda, deel 2