Een collega vroeg me laatst: het valt me op dat je vaak kerken vergelijkt met de Servaaskerk van Maastricht. Nu valt dat wel mee denk ik, maar ik doe dat al snel als het over Romaanse kerken gaat. Immers de Servaas, ook een Romaanse kerk, ken ik erg goed. Mijn collega kreeg ook de indruk dat de Servaaskerk daardoor op Europees niveau een hoog aanzien moest hebben gehad. Ik denk dat het wel zo is dat de Servaaskerk, die zo rond het jaar 1000 gebouwd werd, op dat moment in ieder geval een groot aanzien had binnen het Oost-Frankische keizerrijk. Dat begon al bij de voorganger van de huidige Servaaskerk rond 800. (Die heeft misschien wel erg geleken op een kerk uit de tiende eeuw die ik zag in Paray-le-Monial, in Bourgondië, zie hier onder.)

Karel de Grote had besloten om vanwege zijn jicht Aken tot zijn vaste verblijfplaats te maken. Hij bouwde er een palts en een paltskerk, de laatste staat er nog. Zijn raadgevers waren ook proost van het kapittel van Servaas en deze trachtten de kerk op een hoger voetstuk te plaatsen. Ze schonken aan het kapittel kostbare relieken uit Rome en ze lieten door een kundige smid de Servaassleutel smeden. Deze kun je nog steeds bewonderen in de schatkamer van de Servaas. Het smeedwerk is verwant met het smeedwerk van het hekwerk in de paltskapel in Aken. Toen kwamen er roerige tijden, de Noormannen kwamen ook naar de contreien van het huidige Zuid-Limburg. Wat er allemaal precies gebeurde, veel is in de vergetelheid geraakt. Maar In de tweede helft van de tiende eeuw, de tijd van de drie grote keizers Otto I, II en III, stond zeker het Rijnland en het naburige Aken weer hoog in aanzien.

Als een belangrijk element van zijn binnenlands beleid streefde Otto I naar een versterking van de macht van de kerkelijke autoriteiten, voornamelijk bisschoppen en abten, dit ten koste van de adel die zijn macht bedreigde. Hoe doe je dat? Vooral door het recht om bisschoppen te mogen benoemen nadrukkelijk te laten gelden. Hij benoemde op cruciale plaatsen vooral familieleden tot bisschop. En ook zorgde hij ervoor dat kapittelkloosters direct onder zijn bestuur stonden, deze kloosters en kerken waren de zogenaamde “Eigenkirchen”. Verder benoemde hij voogden. Dat waren wereldlijke managers van kerkelijke landgoederen, die het recht hadden op een bepaald aandeel in de landbouwproductie en in andere opbrengsten. En daarvan ging weer een deel naar de keizer zelf. De voogden behielden hun positie alleen als ze in de gunst bleven bij de keizer. Hun functie was niet erfelijk. Zo was ook het kapittel van Servaas rijks-onmiddellijk. Het bezat veel eigendommen en een groot deel van de opbrengst ging naar de kanunniken. De keizer benoemde ook de proost van het kapittel.

Om zijn opvolging te waarborgen liet Otto I zijn zoon Otto II al tijdens zijn leven kronen en in 967  tot mede-keizer benoemen. Otto II die een bijzonder goede opvoeding had gehad (door de aartsbisschoppen van Keulen en Mainz) huwde in 972 met de Byzantijnse prinses Theophanu, nicht van de Oost-Romeinse keizer. Al snel werd Otto geconfronteerd met een opstand in Lotharingen. In 977 bood hij zijn neef toevlucht aan toen die uit Frankrijk was verbannen en benoemde hem tot hertog van Neder-Lotharingen. In 979 vielen Karel en Otto Frankrijk binnen. Karel riep zichzelf in Laon uit tot koning van het West-Frankische rijk (het huidige Frankrijk), maar kreeg nauwelijks steun van de adel. In 991 werden Karel en zijn gezin gevangen genomen door verraad van bisschop Adalbero van Laon. Ze werden opgesloten in Orléans en Karel stierf daar een jaar later. In 1001 werd hij herbegraven in de kleine crypte van de Sint-Servaasbasiliek te Maastricht. Waarom daar? De nieuwe Servaas moest nog gebouwd worden, maar de crypte was toen waarschijnlijk al klaar. Werd deze Romaanse kerk daarna zo groot vanwege het koningsgraf? Het zal zeker ook met de strategische ligging van Maastricht te maken hebben gehad, bij een belangrijke oversteekplaats over de Maas. In 1039 werd de nieuwe Servaaskerk gewijd in aanwezigheid van keizer Hendrik III, bisschop Nithardu van Luik, en bisschop Gerardus van Kamerijk. Bij die gelegenheid werden de relieken van de stichters, de heilige Monulfus en Gondulfus, verheven. (Opnieuw geheiligd en begraven.) Vooral de aanwezigheid van de Rooms-Duitse keizer geeft aan dat de Servaas opnieuw  zijn aandacht had.

De Salische keizers die het daarna een eeuw lang voor het zeggen hadden waren minder gericht op de regio Rijn en Maas, maar dat veranderde toen keizer Barbarossa van de familie Hohenstaufen zo rond 1150 aan de macht kwam. Toen werd de Servaaskerk vergroot, verfraaid en alles rond de heilige Servaas werd opgetuigd door middel van sculpturen, schilderingen, het vervaardigen van de noodkist en het laten schrijven van een Nederlandstalig verhaal, de legende van Sint Servaas. Servaas werd onderdeel van de keizerlijke propaganda in de investituurstrijd met de paus. Voorbeelden voor deze verfraaide kerk kwamen van andere kerken. In Bourgondië vierde de Romaanse stijl onder invloed van het klooster van Cluny hoogtij.

De kerk van Paray-le-Monial (bouw van 1092-1109) schijnt een verkleinde uitgave te zijn van de beroemde kerk van Cluny waar we alleen nog maar tekeningen van hebben. Deze verkleinde uitgave is al indrukwekkend genoeg, vooral door de imponerende uitbouwen aan de koorzijde met hoge en lagere absiden. Vanuit de westkant gezien zien we twee ingebouwde torens rond het toegangsdeel en een vieringtoren vlak voor het koor.  Er zijn slechts oppervlakkige overeenkomsten met de kerk van Servaas. die een eeuw eerder werd gebouwd. Van binnen is de kerk van Paray-le Monial veel indrukwekkender dan de Servaas, vooral door de prachtige pilaren. De sculpturen die nog resten zijn daarentegen weer minder fraai dan die van de Servaaskerk. De beeldhouwers die de proost van de Servaas had weten te strikken, dat waren uitzonderlijk goede handwerkslieden.

Maar de Servaaskerk is vooral ook uniek door de bouw van het westwerk met op de tweede verdieping de zogenaamde keizerzaal. Zo iets zie je in vrijwel geen enkele Romaanse kerk. Het schijnt dat de abdijkerk van Nijvel , gewijd in 1046, er ook een heeft gehad. In 1940 is deze kerk zeer beschadigd en daarna gerestaureerd. Het originele westwerk is toen behoorlijk aangepast, de keizerzaal is toen helaas verdwenen.

Maastricht heeft overigens in de Middeleeuwen een speciale band gehad met Nijvel vanwege de Heilige Gertrudis die daar begraven ligt. In de voormalige kruisherenkerk, nu hotel, wordt het levensverhaal van Sint Gertrudis afgebeeld. Zij is de patrones van de reizigers.

Elke Romaanse kerk heeft zijn eigen charme. Ik vind de kleine uitgeleefde kerk van Sémelay in Bourgondië prachtig door vooral zijn unieke sculpturen, die zeker een eeuw ouder zijn dan die van de Servaas.

De Romaanse kerken in de Pyreneeën die ik bezocht vind ik op hun manier ook geweldig, zoals de abdijkerk van Saint-Martin-du-Canigou en Saint-Michel-de-Cuixa.

De Servaaskerk op het Vrijthof straalt ondanks alle latere aanpassingen en de verloren gegane schilderingen, sculpturen (deels) en kerkschatten nog steeds de grandeur uit die keizer Barbarossa en de proost rond 1150 aan de kerk wilden geven. Een kerk als de Servaaskerk hoort in deze tijd een groot orgel te hebben, maar het is zonde dat daardoor het zicht op het unieke westelijke deel grotendeels verloren gaat. En dat er zelfs bij rondleidingen vrijwel nooit een bezoek wordt gebracht aan de unieke kapitelengalerij achter het orgel. of aan de keizerzaal daarboven, dat is eigenlijk ongehoord. Als je op die plekken ooit een keer geweest bent, en je dan deze bijzondere plekken in gedachten voorstelt terwijl je in de kerk bent en naar het westen kijkt, of als je kijkt naar de eveneens nog bestaande fenomenale toegangspoort van rond 1200, het zogenaamde bergportaal, maar zeker ook als je je de verdwenen dingen probeert voor te stellen: het koor van het laatste kwart van de twaalfde eeuw, met de schilderingen,  de sculpturen, de noodkist op het hoogaltaar, omgeven door een Romaans retabel, dan is deze kerk meer dan bijzonder.

De achteruitgang begon al in de dertiende eeuw. Nog voordat Frederik II, de laatste grote Hohenstaufer, aan de macht kwam, was de kerk al overgedaan aan de hertog van Brabant. Voor hem was deze kerk slechts een van de vele kerken in zijn hertogdom. De Maasovergang waar hij tegelijk ook meester van werd was voor hem het enige echt interessante deel van zijn nieuwe bezit. Pogingen om van Servaas een universele heilige te maken strandden waardoor ook de pelgrimage een deuk opliep. De kerk en het kapittelklooster bleef in Maastricht dan wel de belangrijkste en ook de rijkste religieuze instelling, maar de bouw van grote gotische kerken zoals die van de Sint Jan van Den Bosch of de Romboutskathedraal van Mechelen, eveneens in Brabant, maakten van de Servaas opeens een niemendalletje.

Maar voor mij is ze nog steeds veel meer dan dat. Het is een kerk met een belangwekkende geschiedenis, waarvan de schitterende afspiegeling op een aantal plekken nog steeds is te zien, zoals in een van de drie cryptes. Daar ligt niet alleen Servaas begraven maar ook Karel van Lotharingen, korte tijd koning van Frankrijk

Zie ook:

• De Servaaskerk van Maastricht en Karel de Grote
• De-schat van Lienden en de asielzoeker Servaas
• De Servaas van Maastricht en de Wartburg van Eisenach
• Middeleeuwse graven en grafmonumenten in de Servaas van Maastricht
• De keizerzaal in de Servaaskerk van Maastricht
• De schatkamer van Servaas
• Nimrod in de Servaas
• De kapitelen van de Servaaskerk
• Het iconografische programma van het koor van de Servaaskerk van Maastricht in de twaalfde eeuw