De slogan van radio 4 is al een hele tijd:”zo mooi is klassiek”. Ik vind dat “mooie muziek” lang niet altijd ook “goede muziek” is. Mooie muziek heeft nauwelijks dissonanten en streelt je oren aangenaam vanuit de klank. Het is muziek waar je goed bij kunt dineren of werken. Goede muziek hoeft voor mij helemaal niet orenstrelend te zijn, het is muziek die niet alleen goed in mekaar zit maar waarnaar je moet luisteren, je kunt niet intussen iets anders doen. Soms grijpt zulke muziek je zelfs naar de strot. En consonant of dissonant is dan eigenlijk geen issue voor mij. Het tweede strijkkwartet van Schoenberg doet dat bij mij, vooral het laatste deel. Of de laatste cellosonate van Beethoven, of diens grote fuga voor strijkkwartet. Deze grote fuga opus 133 is qua klank vaak zelfs uitgesproken lelijk, maar het stuk gaat je door merg en been. Als ik naar een goede uitvoering luister ben ik na afloop kapot. En zo zijn er nog meer stukken. En ik leer er nog steeds kennen. Zo’n stuk ga ik nu beschrijven. Het is geschreven door een componist van wie geen enkel werk in de top 400 van “de mooiste klassieke muziek” van Radio 4 zit. Zo zie je maar.
Al eerder schreef ik over het leven van Louis Vierne en onlangs nog over de relatie van de muziek van Franck en die van Vierne. Dit keer gaat het over zijn vierde orgelsymfonie. Van belang is te weten onder welke omstandigheden hij dit stuk schreef. In de biografie van Louis Vierne lezen we:
Uitgeteerd door tuberculose sterft zijn zoon André op 7 september 1913 in Juziers, 10 jaar oud. Enkele maanden later, op 3 januari 1914, sterft zijn vriend, de pianist Raoul Pugno in Moskou tijdens een concerttournee. In het begin van de eerste wereldoorlog brengt Vierne zijn vakantie door in La Rochelle met het gezin van zijn leerling Marthe Bracquemond. Daar componeert hij onder meer zijn vierde orgelsymfonie. Niet zolang daarna krijgt hij hevige aanvallen van glaucoom, waardoor hij volledig blind wordt. Hij raadpleegt vervolgens de Zwitserse oogarts, professor Éperon. We weten dat hij uiteindelijk nooit meer iets zal kunnen zien.
Het was een mooie zomer in 1914, maar het is duidelijk dat het in het gemoed van Louis Vierne allerminst rustig was. Niet alleen door de oorlog die begonnen is en waarin hij nog een zoon zal gaan verliezen, maar vooral ook door de dood van zijn jonge zoon en een van zijn beste vrienden. Een leerling neemt hem mee om hem tot rust te laten komen. We hebben een foto van Vierne hoe hij componeert in de tuin van deze leerling.
Hoe voelt hij zich? Kun je dat horen aan de muziek die hij dan schrijft? De vierde orgelsymfonie heeft een uitgesproken sombere ondertoon. Het stuk heeft vijf delen: prelude, allegro, menuet, romance en finale. Alleen het “menuet” klinkt vrolijk en dat deel is daardoor een opvallend buitenbeentje binnen de gehele symfonie. Dat menuet staat in E majeur. De cantilene staat ook in majeur, namelijk in Des majeur, qua toonsoort is dat een schril contrast met G mineur waar deel 1, 2 en 5 in staan. Des verschilt een overmatige kwart met G, groter kan de tegenstelling niet zijn. Toch is de cantilene niet echt heel vrolijk, er blijft naar mijn gevoel een onderhuidse somberheid sluimeren. Boven het eerste deel van deze symfonie schrijft Vierne de tekst van een gedicht van Verlaine: ‘O kan het zijn dat er ooit heldere dagen en zomernachten waren?’ Zelf zei hij later eens dat de symfonie ‘een moment werd opgevrolijkt door de fragmenten van een gelukkige droom, maar eindigt in koorts’. Die gelukkige droom hoor je dus in het “menuet”, misschien ook in de “romance”. Ik maakte een collage gebaseerd op vier delen. Aan elkaar geschakeld wordt het zo een stuk van “zacht naar hard”, zoals ook mijn kleinzoon graag van zacht naar hard improviseert. Je hoort eerst het begin van de prelude, daarna het begin van de romance, een fragment uit de finale dat overgaat in het slotstuk van het allegro, waar ik deze collage mee laat eindigen. Aan het woord is Marie-Claire Alain op het Cavaillé-Coll orgel van Caen. Zet de speakerboxen lekker ver open en doe je ogen dicht. De wereld van de bijna blinde Louis Vierne komt dan ongenadig binnen. Het is een rijke wereld. Ondanks de droefheid die het uitstraalt is het vooral ook een prachtig en majestueus stuk.
Als je luistert naar het menuet, dat ik niet in deze collage heb verwerkt, dan hoor je een heel andere Vierne. Iemand die in de tuin van zijn leerling zit en lijkt te genieten van de mooie zomer. Het is compleet tonaal, erg klassiek van opzet en de vorm is precies zoals het hoort: A-A-A’-A’-B-B’-A-A’-Coda. Mooi stukje muziek, zou op radio 4 niet misstaan.
Luister hier naar de complete symfonie in vijf delen. Op het einde hoor je “de koorts” zoals Vierne dat zelf noemt. De koorts in zijn hoofd. Een stuk dat je naar de strot kan grijpen. Geen mooie muziek. Maar wel heel goede!
Dit stukje eindigt met een vliegende knipoog. Huh? Lees eerst de rest zou ik zeggen..
Ik sprak laatst met een organist over de eerste orgelsymfonie van Louis Vierne. Hij beweerde dat je daarin goed kon horen dat hij les had gehad van César Franck. Ik ging een beetje uitzoeken of dat mogelijk was, en waar het hem dan in zou kunnen zitten. Ik dook dus nog een keer in de levensgeschiedenis van Louis Vierne en analyseerde het begin van die orgelsymfonie.
Waar moeten we deze orgelsymfonie in het leven van Louis Vierne ergens plaatsen? Op negentienjarige leeftijd ging de zeer slechtziende Louis naar het conservatorium van Parijs om daar orgelles te krijgen van César Franck. Franck stond bekend om zijn lessen, waarbij zijn leerlingen hem als een vaderfiguur zagen maar die tegelijk iemand was die niet goed lag bij de directie van het conservatorium. Dit omdat hij zijn heel eigen weg koos in zijn methodiek en pedagogiek, en bij de orgellessen gaf hij ook nog eens compositielessen aan zijn studenten, iets wat niet de bedoeling was. Maar zijn leerlingen hingen aan zijn lippen. Zo ook Louis Vierne. Hij heeft niet veel langer dan een jaar les gehad, toen stierf Franck na een noodlottig ongeluk. Maar dat ene jaar heeft wel een diepe indruk op hem gemaakt. Dit schrijft hij later over het moment dat de lessen abrupt werden afgebroken door de dood van Franck:
‘Ik voel me niet zo lekker, ik kom dinsdag niet,’ had Franck gezegd, die hoestte en bleek zag; “Ik probeer er donderdag in een goede vorm weer te zijn…” — In juni had hij een auto-ongeluk, toen hij zijn vriend Paul Braud ging opzoeken om de repetitie van zijn kwintet te horen. De cab waarin hij was gezeten was ter hoogte van de Pont Royal aangereden door een grote omnibus; Franck was hierdoor in de rechterzijde hard geraakt. Na een tijdelijke flauwte had hij zich toch weten te hervinden en Braud had hem naar huis gebracht, op de boulevard Saint-Michel, nogal moe, maar verrukt van “de goede muziek” die hij zojuist had gehoord. Bij de conservatorium zomer-afsluiting van juli was hij nog steeds moe: “De vakantie zal me weer beter maken”, zei hij toen hij ons verliet. Hij vatte kou op 17 oktober en kwam de volgende dag toch naar de les. Het was de laatste… We hadden er nauwelijks een vermoeden van, want Franck was tot dan toe in een uitstekende gezondheid geweest; hij zag er ondanks zijn witte haar niet als iemand van ruim 68 uit; hij liep recht als een eik en zijn energie was spreekwoordelijk. We kregen echter bericht dat de donderdag les niet zou doorgaan en dat we later de datum van de volgende les zouden horen. Het “vervolgbericht” kreeg ik op dinsdag 11 november om acht uur ’s ochtends. Ik ontving een vreselijk, zwart briefje dat me liet weten dat de meester de dag ervoor was overleden, en waarin ik werd opgeroepen om de volgende dag, 12 november, voor zijn begrafenis op de begraafplaats van Ste-Clotilde en Montrouge te komen. Ik had het gevoel door de donder te worden getroffen, verpletterd, vernietigd… Ik aanbad deze man die me zo’n tedere welwillendheid had getoond, die me had gesteund, aangemoedigd, met een diepe liefde voor muziek had geïnspireerd. En nu, plotseling, was hij slechts een schaduw, slechts een herinnering. Ik had het afschuwelijke gevoel mijn vader voor de tweede keer te hebben verloren. Ik was een wrak op weg naar de Ste-Clotilde: mijn arme moeder vertrouwde me toe aan mijn kameraden Bouval en Busser, voor het geval ik tijdens de ceremonie in mekaar zou storten. Ik hoorde als in een droom de “Begrafenismars van Ierland”, van Holmes, het “Kyrie” uit de mis van Franck, het “Dies Irae”, het “Adagietto” van de Arlésienne, “Libera” van Samuel Rousseau en het “Allegretto” uit de Symfonie in A van Beethoven. We werden gegrepen door een ondraaglijke onrust toen we bij de consecratie hoorden hoe het “Cantabile” van de meester, te snel en zonder uitdrukking werd gespeeld … We hadden gedacht dat die dag het orgel , bedekt met een zwarte sluier, stom zou blijven … Tijdens de stiltes hoorden we grote collectieve zuchten, een paar kreten van vrouwen; De kerk was zelfs tot in het portaal vol, omdat, aan het einde van zijn leven, Franck door zijn goedheid, maar ook door de kwaliteit van zijn lessen, een indrukwekkend aantal vrienden en bewonderaars had gekregen.Iedereen was gekomen om de nagedachtenis van de grote dode het rechtmatige eerbetoon te brengen dat hem toekwam. Iedereen, nee! De hoge pieten van het Conservatorium waren weg gebleven… ‘Ze zijn er niet,’ zei Bouval met gedempte stem; — Wie? — Die van het Conservatorium, en ook niet die van het Ministerie van Schone Kunsten. — Op de begraafplaats, werd een enkele toespraak gehouden [door Emmanuel Chabrier] namens de “Société Nationale de Musique” waarvan Franck de voorzitter was. Dat is alles. Het wegblijven van deze ambtenaren is sindsdien ontkend; we hebben hierop moeten wachten tot de apotheose van Franck was losgebarsten na de klinkende uitvoeringen van zijn werken in het Châtelet en elders… Voor deze heren, de pausen van die tijd, was Franck, zelfs na zijn dood, de onregelmatige, de onafhankelijke, de opstandige…, de gevaarlijke man, die de waarheid durfde te zeggen! Pas bij de oprichting van het standbeeld van de Meester op het plein Ste-Clotilde, dertien jaar later waren ze er. Ah! de mooie toespraken, de mooie bloemen van retoriek, het snurkende pathos! Die dag haalden we onze schouders op, wij, de uitzinnige ambachtslieden van de postume wraak van degene van wie we zo hartstochtelijk hielden… Toen we weg liepen van de begraafplaats besloten we om collectief ontslag te nemen uit de klas. Om deze leskamer weer te zien, dit orgel, de plaats die ooit werd ingenomen door de dierbare overledene, ingenomen door een ander? Nooit! (bron: http://www.netreach.net/~druid/LV/s/MortFranck.html)
Het is duidelijk dat Franck in zijn lessen maar ook nog lang daarna bij Vierne een onuitwisbare indruk had gemaakt. En toen hij zich eindelijk eens durfde wagen aan een groot orgelstuk is het niet onwaarschijnlijk dat hij zich door zijn voorganger liet inspireren. Hiervoor kijken we zo meteen naar de noten van de prelude uit de orgelsymfonie no.1 van Vierne. Maar eerst kijken we nog hoe het Vierne verging de jaren na de dood van Franck. In 1892 werd hij assistent van Widor in de kerk St. Sulpice in Parijs, en in 1894 werd hij ook diens assistent aan het conservatorium bij diens orgellessen. Heel voorzichtig ging hij zelf daarna op het componisten pad, hij schreef een strijkkwartet. Maar een echt groot werk voor orgel volgde pas in de jaren 1898-1899: en dat was dan deze eerste orgelsymfonie.
Vierne in 1899, het jaar dat hij de eerste orgelsymfonie voltooide
Ik bespreek het eerste deel, een stuk dat behoorlijk ontoegankelijk is. Bij de top 400 van radio 4 zal het nooit terecht komen. Dat zou wel misschien nog ooit kunnen gebeuren met het meer populaire laatste deel, de finale. Maar vooral bij dat eerste deel hoor je dat hij niet alleen orgellessen, maar ook compositielessen van César Franck heeft gehad. Franck had als credo: blijf moduleren, blijf moduleren! En als je naar de composities van Franck kijkt, zie je dat hij dat vooral doet door middel van sequensen. Zoals bij de Prelude, aria en finale uit 1886 waar je hier iets meer over kunt lezen. Zo dus ook Louis Vierne in deze “prélude”. Langzaam tempo, allemaal dik aangezette registers. Maar vooral qua opzet in harmonisch opzet geavanceerd, en doorbordurend op werken van Franck. Wat ik nu nog meer vertel over dit stuk is voor veel mensen waarschijnlijk te specialistisch, die kunnen het gerust overslaan.
Vierne schreef deze symfonie waarschijnlijk met in gedachten het orgel van de St. Sulpice waar hij toen werkte. Het tempo is vastgelegd (kwart = 48) en ook de registratie heeft hij opgeschreven: Grand Orgue: Fonds 16, 8, 4. Positiv: Fonds 16, 8, 4. Récitativ: alweer Fonds 16, 8, 4 maar nu ook met koppelingen. Pédal: Ook weer Fonds: 32, 16, 8 en 4. De klanken zijn dus gebaseerd op fluit-achtige klanken, maar wel zeer breed, elke noot klinkt behalve op de notatiehoogte ook een octaaf lager en tegelijk ook nog een octaaf hoger en het pedaal zelfs met daarnaast een 32-voet. Hoe klinkt dat? Je hoort in een trage beweging een erg vette klank, hierdoor is de zetting niet echt doorzichtig. Dat hoor je op alle opnamen die ik heb gevonden terug. Een zwaar stuk dus, dat voortdurend in beweging is, met allerlei dissonanten en samenklanken die vrijwel nooit oplossen. Hoewel het in een toonsoort staat, D-mineur, krijg je er een enigszins atonaal gevoel erbij.
De eerste maten van dit stuk zien er zo uit, ik heb de voornaamste akkoorden die je hoort in rood er bij geschreven door middel van akkoordsymbolen:
De eerste zeven maten zweeft de toonsoort al snel helemaal weg van de begintoonsoort Dm. Het wemelt van de verminderde septiemakkoorden, die over gaan in andere verminderde septiemakkoorden en nooit oplossen. In maat 8 en nog sterker in maat 9 wordt de C belangrijk, als dominant voor Fm. In maat 10 komen we dan aan in deze nieuwe toonsoort, maar ook deze toonsoort wordt vanaf maat 12 met alweer allerlei verminderde septiemakkoorden diffuus. In de maten 1 tot en met 5 heb je dankzij het lange orgelpunt op de D in de bas nog enig houvast, maar het levert tegelijk allerlei dissonanten tegen dat orgelpunt op. We zien dat de structuur van al deze maten in stijgende dan wel dalende seqensen verloopt. De tweede maat is een sequens (terts lager) van de eerste. De maten 3 en 4 worden sequensmatig herhaald in 5 en 6 (terts hoger). Vanaf maat 10 komt er, net als in het begin, opnieuw een orgelpunt in het pedaal, nu voor de toonsoort Fm. Maat 11 is weer een sequens van 10, maat 13 van 12. Deze gang van zaken zien we in deze prelude ook later nog vaak terug keren.
Luister hier naar deze eerste 13 maten:
Luister hier naar een complete opname van deze prelude: Gerben Budding bespeelt het orgel van de Marktkirche van Hannover.
Mijn kleinzoon heeft er samen met mij naar geluisterd. Hij vond het leuk om het helemaal tot het einde uit te luisteren, tot mijn eigen stomme verbazing, er gebeurt namelijk erg veel. We luisterden trouwens toen naar een CD-opname van Marie-Claire Alain. Wat een stuk! Het lijkt wel atonaal maar ‘dat vindt hij juist spannend’. Hij zelf kan ook spannende muziek maken. Hier speelt hij een spannende improvisatie, die volgens hem lijkt op Franse muziek uit de twintigste eeuw. Hij stuurde deze opname door naar zijn ouders met de volgende tekst erbij gevoegd: “St. Denis organ Cavaillé–Coll Madrid, Guinos vuelos sortie improvisée.” St. Denis, dat weet hij inmiddels, dat hoort tegenwoordig bij Parijs. Hij dacht vroeger dat het bij Madrid hoorde. Lachend zegt hij zo eventjes tussendoor tegen mij dat daar ook een kerk van St. Denis staat met een mooi Cavaillé–Coll orgel. Het is voor hem een waarheid, net zoals dat Sinterklaas bestaat. Sortie, dat weet hij wel wat dat is. Sortie is een laatste stuk van een concert, een uitsmijter waarna alle mensen automatisch gaan klappen. En improvisée dat doet hij graag: zelf al spelende zoeken naar zijn eigen muziek. Maar “Guiños vuelos” , hetgeen betekent “vliegende knipogen”, waar hij dat nu weer vandaan heeft gehaald? Toen hij het speelde fantaseerde hij dus dat hij in Madrid zat en dat hij daar speelde op een orgel van Cavaillé-Coll. Hij speelde muziek met een vliegende knipoog.
Woudenberg, tussen de Utrechtse Heuvelrug en de Gelderse vallei, is een kleine gemeente met enkele kastelen, een mooi raadhuis, maar vooral ook veel natuur in de omgeving. Bij een rondwandeling van de ANWB van 14 km loop je onder meer een heel eind langs het Valleikanaal. Dat is een kanaal van ongeveer 40 km lang dat zowel door de provincie Utrecht als Gelderland loopt. De naam is ontleend aan de Gelderse Vallei, waar het kanaal in noordelijke richting doorheen stroomt. Het doel van het kanaal is de afwatering van diezelfde vallei en dus het voorkomen van wateroverlast. Het kanaal loopt van de Nederrijn bij Rhenen (aan de voet van de Grebbeberg) naar de Eem in Amersfoort. Het kanaal is alleen bevaarbaar voor kano’s en roeiboten. Het gebied is laaggelegen, van huis uit erg drassig maar al in de middeleeuwen hebben ze allerlei vormen van afwatering toegepast door het graven van sloten en kanalen. We liepen door een bos met heel veel greppels die parallel aan elkaar liepen. Ook dat was kunstmatig: De uitgegraven natte grond gebruikte men als ophoging ernaast om daar bomen op te kunnen laten groeien. Zo was dat hele bos opgebouwd. De greppels stonden overigens allemaal droog. De hoogteverschillen zorgden voor een grote verscheidenheid aan begroeiing.
De wandeling begon vlakbij het Neo-renaissancistische raadhuis uit de dertiger jaren van de twintigste eeuw.
Na een hele tijd bereikten we het valleikanaal waar een prachtig voetpad langs liep. Ook kwamen we langs een dassenburcht.
Op veel plaatsen waren bunkers, aangelegd vlak voor de tweede wereldoorlog. Op plakkaten kon je lezen over de gebeurtenissen in die oorlog.
De bladeren aan de bomen begonnen te verkleuren.
Maar er waren vooral ook veel paddenstoelen te zien. Twee soorten bleken na opzoeken op de rode lijst te staan: beschermde paddenstoelen die dreigen uit te sterven. Hieronder een aantal foto’s met de namen van de paddenstoelen erbij.
Amethistzwam (ook wel rodekoolzwam genoemd)Braakrussula. Uiterst giftigEekhoorntjesbroodElfenbankjeGeschubde InktzwamKastanje boleetPaarse pronkridder. Staat op rode lijst.ParasolzwamStekelige Stuifzwam. Staat op Rode Lijst.Vliegenzwam
Terwijl mijn kleindochter in opdracht van mijn vrouw kunstjes deed in de speeltuin en mijn jongste kleinzoon samen met een vriendje heel hoog schommelde, was ik met mijn oudste kleinzoon op planeet X. We waren een heel eind weg gevlogen en nu zag je heel in de verte een heldere ster: dat was onze zon. Mijn kleinzoon merkte op dat we tegen onze zon “de zon” zeggen, maar er zijn veel meer zonnen. Alle sterren zijn immers zon. Opeens zag hij hem. -‘Opa, opa, kijk eens! Hier is een planeet. En we zijn al verder dan de dwergplaneten!’ Daar, ver weg in ons zonnestelsel, had mijn kleinzoon eindelijk de lang verwachte negende planeet ontdekt, planeet X!
Het was er donker en koud. Gelukkig was het er in onze ruimtepakken uit te houden. Het aardige was dat je vanaf daar zelfs overdag de Melkweg kon zien. Dát was genieten! We besloten na enkele mijmeringen weer terug te gaan. Bij zijn volgende ruimtereis zou mijn kleinzoon richting Proxima Centauri gaan, de dichtstbijzijnde andere “zon”.
In de krant van vandaag stond een leuk artikel van George van Hal over het deel van ons zonnestelsel waar ik nu dus net geweest was. Wetenschappers vragen zich al jaren af hoe het mogelijk is dat er zo ontzettend ver van de zon vandaan nog steeds allerlei planeetjes als Haumea, Eris, Make Make en nog veel meer dwergplaneetjes en wie weet: ook planeet X draaien. Het zou logisch zijn als deze veel dichter bij de zon zouden staan. De wetenschappers maakten een computersimulatie van ons prille zonnestelsel: wat zou er gebeuren als er een groot object vanuit een ander zonnestelsel dicht bij onze zon komt, maar niet zodanig dat het ingevangen zou worden. Het bleek dat er dan kleine planeetjes of manen uit hun oorspronkelijke baan zouden worden gerukt en dat deze op een veel verder weggelegen plek een nieuwe baan zouden gaan volgen. Ook bleek dat het niet onwaarschijnlijk is dat de huidige grote planeten door de komst van het ruimte-object ook op een heel andere plek zijn beland, dat ze eerst dichterbij of juist verder weg van de zon draaiden. Misschien was de volgorde van Uranus en Neptunus wel andersom geweest, het zou heel goed gekund hebben. Geleidelijk werd in die simulatie alles weer enigszins stabiel, maar ook die stabiliteit is er dus slechts schijnbaar. De huidige banen lijken er voor altijd te zijn maar dat is niet zo, er zijn nog steeds verstoringen die iedere keer opnieuw om een nieuw evenwicht vragen. De simulatie verklaarde dus de huidige plek van de dwergplaneten maar gaf ook aan hoe het systeem nog steeds in beweging is. Er bij stond dat het te ver voerde om de uitkomst van het experiment als wetenschappelijk vaststaand te beschouwen. Ik vond het in ieder geval wel een leuke gedachte exercitie.
Eerder las ik al eens dat ons zonnestelsel in zijn eigen beweging in ons melkwegstelsel waarschijnlijk in een zone is gekomen waar de zwaartekrachtwerkingen van de objecten rond onze zon enigszins veranderen en dus ook de banen van de planeten. In dat artikel hadden ze het vooral over de directe invloed daarvan op de baan van die kleine dwergplaneetjes, maar ook op de buitenste grotere planeten als Uranus en Neptunus. En dat daardoor eigenlijk alle banen van de planeten aan enige vorm van verandering onderhevig zouden kunnen zijn. Ze dachten dat dat nu al enigszins merkbaar was. Maar ook dat was nog in het stadium van een “vermoeden”, niets was nog bewezen.
Mijn oudste kleinzoon zat achter de computer. Eerst had hij op internet het levensverhaal van Stephen Hawking bestudeerd. Nu speelde hij met het astronomische programma Stellarium. -‘Kijk opa, dit is Uranus. En zijn manen. Heb jij die al eens gezien?’ Ik vertelde dat, als je wist waar je moest kijken en een goede verrekijker had, je Uranus zelfs in Nederland kon zien. En op sommige plekken op de wereld met ideale omstandigheden zelfs met het blote oog. Dat wilde hij ook wel eens.
Uranus waren we eerder op de dag bij onze ruimtereis ook gepasseerd. Proxima Centauri vind ik nog iets te ver. Ik houd het in mijn eigen fantasie nog even bij alles van ons eigen zonnestelsel. Mijn kleinzoon had iets uitgevonden waardoor je heel erg snel kon reizen. Dat deed hij via Quantum Mechanica. Deeltjes op heel grote afstand beïnvloeden elkaar. Afstand en tijd spelen opeens geen rol meer. Zo iets regelt hij met zijn ruimtevoertuig.
Mijn tweede kleinzoon vloog nog steeds heel hoog door de lucht, op en neer, op en neer. Mijn kleindochter maakte ingewikkelde sprongen en was daarbij ook steeds van de aarde los. -‘Komen jullie!’ We gingen chips eten en waren allemaal weer met beide voeten op de grond. Vanavond is het waarschijnlijk helder. Zou je de Melkweg kunnen zien? Of Uranus? Of misschien, heel misschien… wel planeet X?
Op YouTube staat een leuk Amerikaans filmpje over planeet X
-‘Opa weet jij hoe het universum er uit ziet?’ -‘Nee, dat weet ik niet.’ -‘Ik weet het natuurlijk ook niet, maar ik denk dat ik het toch weet.’ -‘Vertel.’ -‘Het universum is rond en daarin zitten allemaal puntjes.’ -‘En wat zijn die puntjes dan?’ -‘Dat zijn allemaal melkwegstelsels.’ -‘Dat zou best kunnen dat het er zo uit ziet. Maar heb jij wel eens gehoord van de vierde dimensie?’ -‘Nee?’
Ik legde uit wat de eerste, de tweede en de derde dimensie waren. Maar, zo vervolgde ik, ‘er is ook nog een vierde dimensie, en dat is de tijd. Alles wat we kunnen zien in de derde dimensie heeft ook een plek in de tijd. En die tijd is niet altijd overal hetzelfde. Zelfs terug gaan in de tijd is mogelijk. ‘Echt?’ -‘Ja, we kunnen ons dat niet voorstellen. Maar iemand als Stephen Hawking die kon dat wel. En hij kon via heel ingewikkelde formules aannemelijk maken dat dit soort dingen zou moeten kunnen. Zo legt hij ook uit dat een zwart gat misschien niet zo eng is als dat wij denken en misschien wel iets heel normaals is.’ -‘Kun jij dat uitleggen opa?’ -‘Nee, dat kan ik niet echt uitleggen. Ik heb van jouw papa en mama vorig jaar met mijn verjaardag een boek gekregen waarin veel staat over nog meer soorten onderzoek die wetenschappers hebben gedaan. Als je dat boek leest dan snap je er een klein beetje van. Maar ik denk dat het eigenlijk door helemaal niemand echt goed begrepen kan worden. Jouw vader heeft dat boek ook gelezen.’ -‘Mijn vader weet veel van wetenschap.’
Hij mocht twee nachtjes logeren en hij las voor het slapen gaan in een boek over het heelal. In dat boek zag hij dingen die hij wel dacht te kunnen begrijpen. Eigenlijk heel aardse dingen. Zoals hoe de asteroïde Ceres er uit ziet. En hij stelde zich voor hoe het voelt als je op Mars loopt. Als je naar je voeten kijkt dan zie je dit soort dingen:
Dit was in de speeltuin van Bergambacht. Eigenlijk is heel die speeltuin een soort universum. Je kunt op de aarde beginnen, je stapt in een raket (een schommel), en als je heel hoog bent tel je af: 3-2-1 en je vliegt door de lucht en komt even later op de maan terecht. Maar je kunt ook doorvliegen naar bijvoorbeeld Mars, Saturnus, Uranus of heel ver naar de dwergplaneet Make Make. Gijs maakte terwijl hij op al die verre oorden was foto’s van waar hij was. Ik maakte van zijn foto’s een compilatie. Je ziet met de klok mee van links boven tot links beneden ” Neptunus, Mars, Make Make, de maan, Uranus en Saturnus (met zijn ringen).”
De tweede avond van de logeerpartij luisterde ik samen met hem naar muziek. Eerst wilde hij Widor horen maar het werd tenslotte toch Vierne. Een CD met daarop onder meer de eerste orgelsymfonie. Ik vroeg hem: -‘Wat vind je mooi aan deze muziek? Het is toch geen makkelijke muziek om naar te luisteren?’ -‘Dat weet ik. Maar dat vind ik eigenlijk ook wel fijn. Dan weet je niet gelijk hoe het verder gaat. En ik vind het leuk om te luisteren naar al die verschillende dingen die je tegelijkertijd kunt horen.’ Deze symfonieën zijn voor een groot deel behoorlijk complex en vaak ook polyfoon van opzet. Maar dat stoot hem dus niet af maar hij vindt het juist uitdagend! -‘Morgen ga ik het laatste deel van die symfonie proberen te spelen. Ja, het wordt dan ook een beetje een symfonie van mezelf. Want het is natuurlijk veel te moeilijk om te spelen!’
De volgende dag hoorde ik vanuit de huiskamer hoe hij Vierne zat te spelen! Ik sloop naar boven en heb het laatste stukje opgenomen. Ik denk dat het universum vol muziek zit. Zoals met muziek van Vierne. Maar zeker weten ook met muziek van Gijs Meeuws!
De ruimtesonde Cassini-Huygens is in 2017 te pletter geslagen op Saturnus. Maar het was een heroïsch einde: niet alleen maakte hij nog allerlei foto’s die hij naar de aarde stuurde, maar er kwamen ook allerlei data richting aarde afkomstig van metingen van de ruimtesonde. Die data leverden nieuwe inzichten op. Het meest opvallende wat we leerden was: Saturnus heeft nog niet zo heel erg lang ringen en die ringen zijn over een tijd ook weer weg. Stel je voor: Galileo Galilei en Christiaan Huygens hebben de ringen ontdekt en sindsdien zijn ze iconisch gekoppeld aan het beeld van deze planeet. Het is zelfs zo dat als iemand een planeet tekent deze planeet meestal ringen krijgt à la de ringen van Saturnus. Maar het blijkt dat gezien in het kosmische geheel deze ringen slechts een tijdelijk verschijnsel zijn. Ergens tussen de 10 en 100 miljoen jaar oud zijn ze. Was er een telescoop geweest in de tijd van de dinosaurussen dan had je daarmee waarschijnlijk bij Saturnus geen ringen kunnen zien. Hoe komen we aan die data? De sonde maakte in 2017 een indrukwekkende duikvlucht tussen de ringen van Saturnus door. Hij ondervond de zwaartekracht van de ringen en daaruit kon de massa worden afgeleid. Een ander model dat nodig was voor de berekeningen was het gegeven dat er diep in Saturnus hevige stormen woeden. Deze twee gegevens samen maakten het mogelijk om globaal de leeftijd van de ringen te kunnen bepalen. Eerder al concludeerden NASA-onderzoekers dat Mars mogelijk ooit ringen krijgt. Phobos, een van zijn manen, komt namelijk steeds dichter bij de rode planeet. Wanneer die een kritieke grens passeert, valt de maan mogelijk uiteen in gruis dat vervolgens een ring vormt.
De ringen van een planeet zijn dus vaak brokstukken van een verongelukte maan. Asteroïden zijn waarschijnlijk ontstaan als brokstukken van een verongelukte planeet. Die planeet verongelukte al in het beginstadium van de vorming van ons zonnestelsel, waarschijnlijk onder invloed van enerzijds de zwaartekracht van Jupiter, anderzijds die van de zon. Zo draaien er talloze brokstukken in een baan tussen Jupiter en Mars rond de zon, de zogenaamde asteroïden, ook wel planetoïden genoemd.
Asteroïde DimorphosOpname van Dimorphos twee seconden voor de inslag op 27 september 2022
Afgelopen nacht is er door de Nasa een asteroïde bezocht, dat wil zeggen: een raket is er tegenaan gevlogen om zijn koers iets te wijzigen. De asteroïde luistert naar de mooie naam Dimorphos. Het is eigenlijk niet een echte asteroïde, maar een maan van de asteroïde Didymos waarmee het samen een klein stelsel vormt. Op dit maantje richtten wetenschappers van Nasa hun “projectiel”. Vlak voor de botsing zijn er foto’s gemaakt (zie hierboven) die de aarde bereikt hebben. Het idee is, dat als er een asteroïde in ons planetenstelsel in zijn baan te dicht bij de aarde komt, de mens dan in staat is om zijn koers te wijzigen. Dat lijkt dus te kunnen lukken, althans het is nu mogelijk om relatief kleine asteroïden van richting te doen veranderen. De asteroïde die 65 miljoen jaar geleden op ramkoers op de aarde terecht kwam zou te groot geweest zijn om met de huidige techniek die ramp te kunnen verhinderen. Het was voor het eerst dat getest werd of de aarde zo zou kunnen worden verdedigd. DART, dat staat voor Double Asteroid Redirection Test, werd om dat te onderzoeken in november 2021 gelanceerd. DART botste met zo’n 20.000 kilometer per uur. Het experiment was niet goedkoop, het heeft alles bij elkaar 325 miljoen dollar gekost. Er komt nog een vervolg: de ESA (European Space Agency) is van plan om het zogenaamde “Hera-ruimtevaartuig” in 2024 naar Dimorphos te lanceren om de inslagkrater en de nieuwe baan van het binaire systeem te bestuderen. Ook leuk om te weten waarom deze asteroïde heet zoals hij heet. De naam is afgeleid van het Griekse woord Dimorphos, wat betekent: “iets dat twee vormen heeft”. Het is namelijk het eerste hemellichaam in de kosmische geschiedenis waarvan de vorm substantieel is veranderd als gevolg van menselijk ingrijpen.
We weten door de Voyager 2 uit de tachtiger jaren dat niet alleen Saturnus, maar ook Jupiter, Uranus en Neptunus een ringenstelsel hebben. Lang niet zo opvallend en indrukwekkend als dat van Saturnus. Op eerdere afbeeldingen zag je slechts een heel vaag dun lijntje rond zo’n planeet. Ook zo bij Neptunus. Maar nu is er de James Webb telescoop. Deze richtte zijn blik onlangs op deze meest ver afgelegen planeet. Waw! Wat mooi en bijzonder! De NASA heeft enkele foto’s gepubliceerd. Hoe zagen indertijd de Voyager, hoe onlangs de Hubble en hoe zag nu James Webb Neptunus? In 1989 zag op zijn onmetelijke ruimtereis de Voyager 2 Neptunus zodanig dat we voor de eerste keer een beeld kregen van de woelige atmosfeer van deze planeet. Zelfs de Hubble kon dat plaatje vorig jaar niet verbeteren. Maar de James Webb laat in een gloednieuwe foto niet alleen details van de atmosfeer, maar beter en mooier dan ooit ook zijn prachtige ringen zien en daarbij ook nog eens een aantal van zijn manen.
Hieronder zie je ook de naam-aanduiding van de manen die de James Webb fotografeerde. De reuzenmaan Triton staat een stuk verder weg. Die zie je op de tweede afbeelding als schitterend lichtpunt een heel eind boven Neptunus.
Op de foto hieronder is Neptunus geplaatst in een iets grotere context en kunnen we allerlei sterren en zelfs melkwegstelsels zien.
Ook als je naar gefingeerde afbeeldingen van exo-planeten kijkt tekent men er soms een ring bij. Waarom niet? Ringen komen blijkbaar meer voor. Maar ringen verdwijnen ook weer, en kunnen dus opnieuw bij een planeet terug keren als er weer eens een kosmisch ongeluk gebeurt. Kosmische ongelukken gebeuren er voortdurend. De ringen die dan ontstaan zien er mooi uit. Maar vergis je niet! Ongelukken die door met name grote inslagen van asteroïden of meteoren op aarde hebben plaats gevonden veroorzaakten ringen van ruimtepuin om de aarde heen waardoor de zon veel minder fel werd en het klimaat compleet ontregeld raakte. De dinosaurussen stierven uit. En het was niet de eerste keer in het leven van de aarde dat dat gebeurde. Het is een van de vele mogelijke rampen die de aarde nog steeds bedreigen. Als we die mooie plaatsjes van ringen zien moeten we ons dus ook vooral realiseren dat we kijken naar het resultaat van een kosmische ramp. Na miljoenen jaren is het beeld van de ramp meestal weer verdwenen. De Nasa probeert om een dergelijke ramp in de toekomst te verhinderen. Vannacht lijkt dat een beetje gelukt. En de aarde heeft zo wie zo een eigen bodyguard die af en toe ingrijpt..
Het hoogtepunt van twee dagen Musica Sacra in Maastricht was voor mij het concert in de Synagoge op zondagmiddag. We luisterden daar naar een pianorecital van de in Duitsland wonende Russische pianist Jascha Nemtsov. In vier keer drie kwartier, waar wij het tweede deel van meemaakten, speelde hij de 24 preludes en fuga’s van de Russische componist Vsevolod Zaderatsky.
Zaderatsky in 1915
Van deze componist had ik nog nooit gehoord. Maar nu zal ik hem niet meer vergeten. De muziek die we hoorden was indrukwekkend, nog indrukwekkender misschien is het levensverhaal van Zaderatsky. Zijn muziek kun je bijna niet los van dat levensverhaal zien. Ik ga het beknopt weergeven:
Zaderatsky werd in 1891 geboren in Rovno (nu Riwne in de Oekraine), hij groeide verder op in Kursk in Zuid-Rusland en ging in 1910 studeren aan het Conservatorium van Moskou. Daar studeerde hij piano, directie en compositie en tegelijkertijd ook nog rechten aan de universiteit. Een van zijn compositiedocenten was Tanejev. In 1915 en 1916 was hij privédocent bij de troonopvolger van de Russische tsaar in Leningrad. Elke week reisde hij vanuit Moskou richting die stad om hem te kunnen onderwijzen.
Van 1916 tot 1920 deed hij dienst in het Russische leger, eerst tijdens de eerste wereldoorlog, na de Russische revolutie was hij in dienst van de laatste “witte” generaal die nog probeerde het communisme tegen te houden. In 1920 werd hij samen met de laatste Tsaargetrouwe officieren gevangen genomen. Hij werd als enige officier niet geëxecuteerd omdat een communistische generaal (Dserschinsky) hem had horen spelen. Hij werd verbannen naar de provinciestad Rjasan. Vrouw en kind konden nog net vluchten naar Frankrijk. Hen zou hij nooit meer terug zien.
In 1926 werd hij zonder enige reden gevangen genomen en werden al zijn manuscripten vernietigd. Daarop deed hij een zelfmoordpoging in de gevangenis. Na 2 jaar werd hij vrijgelaten. Hij componeerde dan twee eendelige pianosonates. De inleiding van de tweede sonate heeft de aanduiding “funebre andante mesto. Het stuk begint en eindigt met uitstervende doodsklokken. Hier hoor je de eerste drie minuten van deze sonate van bijna een half uur:
In 1930 kreeg Zaderatsky toestemming om naar Moskou te gaan en sloot hij zich aan bij een gezelschap (ASM) van moderne componisten onder leiding van Alexander Mosolow. Het waren voor hem relatief gelukkige jaren. Hij componeerde in die tijd onder meer 24 preludes voor piano.
Na vier jaar, in1934, werden de leden van het ASM uit de stad verbannen. De voorzitter, Mosolow kwam zelfs in de Goelag terecht. Zaderatsky moest naar de 300 KM verder gelegen provinciestad Jaroslawl. Hier trouwde hij opnieuw en kreeg een zoon. Hij componeerde een aantal symfonische werken.
In 1937 werd hij opnieuw zonder enige aanleiding gevangen genomen. Het lekte uit dat er iets zat aan te komen, hij liet zijn vrouw al zijn manuscripten verbergen. Wel vond men bij hem thuis partituren voor het schoolorkest met werken van Wagner en Richard Strauss. Fascistische muziek dus. Hij werd daarop gedeporteerd naar een strafkamp in Siberië.
Zijn vrouw reisde naar Moskou en bleef jarenlang verzoeken indienen om hem weer vrij te krijgen, juli 1939 werden deze gehonoreerd. Het strafkamp waar hij gezeten had was een van de zwaarste waar de gevangenen hooguit vier jaar in leven bleven. In dit strafkamp, waar geen enkel muziekinstrument ook maar in honderden kilometers omtrek te bekennen was, schreef hij 24 preludes met fuga voor piano. Hij kreeg een potlood en velletjes telegraafpapier van een aardige bewaker. De stukken die hij daar schreef zijn voor het eerst gespeeld in 2015 door Jascha Nemtsov. Nu speelde hij ze weer op Musica Sacra. Ik laat hieronder prelude en fuga in G# mineur horen:
Zaderatsky had geen geld om te reizen dus verbleef hij enkele maanden in het nabijgelegen Magadan. Hier componeerde hij een pianosonate in drie delen in F mineur.
Daarna reisde hij nog naar veel delen van Rusland. Het was oorlog maar hij hoefde niet te dienen. Natuurlijk kreeg hij wel veel van die oorlog mee. In 1944 schreef hij een Suite genaamd “Het Front”. Allemaal karakterstukjes gelieerd aan oorlogssituaties. Maar vaak met een cynische of sarcastische ondertoon. Zo begint het stuk “Boven het Massagraf” heel somber maar het wordt al snel majeur waar het ook in eindigt. Wat zijn zijn gedachten? Bij het stuk “Boven de Landkaart” hoor je een soort vierdelige fugetta. Zijn het de vier windstreken? En het laatste deel, “Mars”, lijkt meer op een groep lallende soldaten die half dansend, half marcherend ten strijde trekken. Zaderatsky spot met de gekte van de wereld.
In 1949 werd zijn rusteloze bestaan weer wat vaster. Hij vestigde zich in Lemberg waar hij een aanstelling kreeg aan het conservatorium. Dat was niet voor lang, hij werd het slachtoffer van alweer een bolsjewistische hetze in 1952. Hij ontving schriftelijk een tekst waarop stond dat het voortaan verboden was dat er ook nog maar enig werk van hem uitgevoerd mocht worden. Als antwoord schreef hij boos: ‘iedereen zal begrijpen dat door dit verbod composities worden vernietigd die jullie niet eens gehoord hebben, het is een literaire pogrom, een brutale afrekening.’ Niet lang daarna takelde hij lichamelijk af en begin 1953 stierf hij aan een hartaanval, terwijl hij bezig was met het componeren van een vioolconcert.
Het grootste deel van het oeuvre voor piano van Zaderatsky is door Sacha Nemtsov op 5 CD’s gezet. Ik heb ze alle vijf gekocht en probeer, door er naar te luisteren, niet alleen te genieten van de muziek, maar me ook een voorstelling te maken van de omstandigheden waarin de stukken tot stand zijn gekomen. De musicoloog en pianist Nemtsov is geboren in Magadan in Siberië, de stad waar ook Zaderatsky enkele maanden heeft geleefd nadat hij uit het strafkamp was ontslagen. Nemtsov is de zoon van een jood die ook door Stalin naar hetzelfde strafkamp was gestuurd als waar Zaderatsky had gezeten. Als pianist speelt hij allerlei muziek maar hij maakt zich vooral ook hard voor al die vergeten muziek van met name joodse componisten. De vervolging van de joden over de hele wereld, eeuwen lang, is net zo tragisch als de vervolging van Zaderatsky en al die anderen onder Stalin. En natuurlijk denk je dan ook gelijk aan de huidige repressie onder Poetin in Rusland. Niemand weet hoe lang nog en waar dat toe zal leiden. Dit huiveringwekkende muzikale document, geschreven in Siberië onder barre omstandigheden, kon zich geen betere plaats wensen om uitgevoerd te worden: we hoorden het in een joodse synagoge.
De Maastrichtse synagoge in de Capucijnengang 2
Het thema exodus past in de voortdurende vlucht van mensen. De duizenden Russen die hun vaderland ook nu weer hebben verlaten om vervolging te voorkomen. De miljoenen mensen uit Oekraïne, gevlucht voor het oorlogsgeweld. En de tragische exodus van miljoenen mensen over de hele wereld, ook op de vlucht voor oorlogsgeweld, voor repressie en vooral ook op de vlucht voor de honger.
We hoorden nog meer muziek in het teken van “Exodus”. Het Britse gezelschap Stile Antico zong zaterdag muziek geschreven rond 1600 die de vlucht van andersdenkenden moest illustreren. Mooie muziek, maar de stukken waren geschreven vanuit een andere intentie. Als Sweelinck een zetting voor koor maakt van Psalm 137 vermoed ik niet dat hij ook maar enigszins gedacht heeft aan de Engelse vluchtelingen, hij heeft simpelweg alle psalmen op muziek gezet en dus ook deze psalm over ballingschap. Dat geldt eigenlijk ook voor al die zettingen van Gibbons, Tomkins, Byrd en anderen. De enige componist die me in dat opzicht wel wist te raken was Robert White. Van hem klonken de vijfstemmige klaagliederen, de klaagliederen van Jeremiah. Muziek die iedereen die er voor open staat weet te raken.
De Hoogmis in de Servaas op de zondagochtend was muzikaal een combinatie van een gezongen mis van de Belgische componist Meulemans (1884-1966), muziek van Benoit Franssen (1893-1978), Jules van Nuffel (1883-1953) en Otto Olsson (1879-1964). Generatiegenoten uit de tijd van het Rijke Roomse leven. En dat rijke Roomse leven was er ook in de kerk, met veel wierook, een Suisse (ordebewaker in vol ornaat met lans), een priester, diaken en 5 misdienaars. Veel van de teksten klonken er weer ouderwets in het Latijn. Sommige Gregoriaanse gezangen, ook in het Latijn uiteraard, werden mooi uitgevoerd door de mannen van de Capella Sancti Servatii. Sharon Willis, geboren in 1949, maakte enkele orgelstukken die bij het thema pasten: de “Exodus suite voor orgel” die voor het begin van de mis werd gespeeld en bij het verlaten van de kerk klonk het korte orgelstuk “we shall overcome”, waar je vaag flarden van de gelijknamige spiritual in kon horen. Ik vond het een mooie dienst waar veel werk van was gemaakt. Mijn vrouw had ook andere associaties: pracht en praal, hiërarchie, kindermisbruik bij het zien van de jonge misdienaars. Ik had dat niet. Ik ben zelf misdienaar geweest en heb daar nooit last van gehad of iets van meegekregen. Ik zie vooral Italië in het klein dat houdt van dramatiek. Of al die mensen die vandaag weer zullen smullen bij het zien van al die uitvergrote dramatiek bij de begrafenis van Koningin Elisabeth. Het koningshuis met al zijn pracht en praal, dat gaat er bij velen nog steeds in als zoete koek.
De Russen hebben hun tsaar vervangen door Poetin. de man die het thema Exodus weer een extra dimensie heeft weten te geven, helaas. Zaderatsky blijft me bij, als een held die een voorbeeld is en hopelijk nog veel gespeeld gaat worden.
Een trailblazer is een pionier. Aan de rand van de gletsjer zien we al plantjes opkomen, het zijn pioniers, ze lijken de weg te banen voor andere begroeiing. Zo’n pionier is Soldanella Pulsilla, of alpenklokje. Je ziet hem op die plekken, waar de sneeuw net is gesmolten.
Als ik in de Alpen ben probeer ik het bloempje altijd op te zoeken en als ik dicht bij de sneeuwgrens kan komen is het meestal raak. Hij is een wegbereider.
Deze naam, trailblazer, gaf Joël Bons aan een compositie voor cello en orkest, waarvan afgelopen zaterdag de première was. Bij de toelichting stond dat de cello de trailblazer was, die de orkestleden de weg wees. De cello speelde motieven waar het orkest op inhaakte. Maar dat dan wel helemaal gecomponeerd, er werd niet geïmproviseerd. Het was zo een ander soort celloconcert als gebruikelijk, niet een concert met thema’s en virtuoze cadensen waarbij het orkest vooral een begeleidende functie heeft. Het orkest had eerder een volgende functie of inhakende functie waarbij af en toe het initiatief ook werd overgenomen. De verschillende orkestleden waren gelijkwaardig, soms namen de houtblazers, dan weer violen of slagwerk de motieven over of reageerden er op. De solist, de solo-cellopartij, bleef desondanks als trailblazer voor de troepen uitlopen. Het samenspel tussen cello en orkestleden was spannend.
Ik heb het stuk in de Nieuwe Kerk in den Haag gehoord, met Lidy Blijdorp als soliste en het Residentie Orkest o.l.v. Leonard Elschenbroich. Toen het stuk was afgelopen had ik het gevoel dat er nog een deel moest komen. Dus ik heb er thuis nog enkele keren naar geluisterd, er was een opname gemaakt voor radio 4. Na enkele keren luisteren hoorde ik steeds meer elementen die ook de vorm verduidelijkten. Ik hoor nu een driedelig stuk, met een eerste deel dat zowel door de samenklanken, de motieven en het ritme een eenheid is, een tweede deel dat zich afscheidt doordat het veel langzamer en rustiger is en een laatste deel dat weer meer beweging heeft en waarvan het laatste onderdeel tegelijk als een soort afrondend coda werkt, zowel ritmisch als harmonisch. Maar die coda eindigt vreemd…
Ik vertel hieronder iets meer over het eerste deel en over de coda. Het eerste deel kun je weer in 5 stukjes verdelen. Zonder scherpe grenzen, en deze indeling is discutabel maar werkbaar. Ik noem ze even 1a, 1b, 1c, 1d en 1e. Al deze delen duren iets meer dan een minuut.
1a. Voor het grootste deel hoor je hier de cello als solo. Het deel werkt als één grote vraag, het lijkt wel een soort uitgerekt vraagteken. De cello speelt noten van het dominant septiemakkoord van D, in allerlei liggingen, brekingen en oplossingen. Er wordt af en toe plotseling op ingehaakt door slagwerk waardoor de cellist abrupt tot stilstand komt. Ook een orkestcello reageert, nog later ook blazers:
1b. Het akkoord lijkt opgelost, de hoge C is naar een B van het G-akkoord gegaan, maar tussendoor keert de vraag terug. Nu doen ook veel meer instrumenten mee en is er een beweeglijk swingend ritme ontstaan. Het D7 akkoord blijft overheersen met soms een plotselinge kortstondige oplossing:
1c. Het lijkt nog even op de oude voet verder te gaan maar dan komt de F van het G7 akkoord erbij en dat is het begin van een harmonisch onduidelijke fase. De strijkers van het orkest gaan op een gegeven moment vooral lange noten spelen en er wordt een diffuse deken neergelegd. De cello komt er nog even bij met zijn snelle ritme:
1d. Een heel zacht deel, een soort Intermezzo binnen deel 1. Het lijken wel nachtvogels die je hoort, heel hoge flageoletten in de cello, waar allerlei orkestinstrumenten op reageren. Langzaam wordt er weer opgebouwd naar meer geluid en ook het swingende ritme keert terug:
1e. Het D7-akkoord komt terug en het swingende ritme overheerst weer. De toonsoort vervaagt, alles wordt trager. Er volgt een geleidelijke opbouw naar steeds hogere tonen, de cello speelt al snel weer ijle flageoletten die uiteindelijk zelfs bijna onhoorbaar worden:
2. Het laatste deel, 1e was een aankondiging van een lang nieuw deel, een middendeel, dat traag is en waarbij bijvoorbeeld hele episodes met glissandi centraal staan. Van dit deel is hier geen opname.
3. Het slotdeel begint weer heftiger, maar op het einde volgt een soort coda. De harmonie staat stil, door de herhaalde A in de bas die het effect van een tonica geeft. Toch wordt ook deze tonica vlak voor het einde verlaten. Het geheel sterft daarbij bijna uit, met motiefjes E-Cis in de blazers boven een zacht, rijk en enigszins dissonant akkoord waarin ik de Gis als belangrijkste toon ervaar. Misschien dat vooral door dat laatste element het stuk onaf klinkt. Van deel 3 hoor je hier de afsluitende coda:
Het stuk “Trailblazer” was een mooi onderdeel van een concert met overwegend minder bekende werken. Het paste er goed in en verdient het om vaker uitgevoerd te worden. Wat een werk voor slechts één uitvoering! Maar gelukkig is het opgenomen. De NTR maakte voor NPO Radio4 een voortreffelijke opname waarin je alle details goed kunt horen. Het stuk is Lidy Blijdorp op het lijf geschreven, ze geeft er zich helemaal aan over en lijkt als een echte trailblazer haar vuur over te dragen aan niet alleen het orkest maar ook aan het publiek. Lidy fungeerde als Alpenklokje, het orkest als alpenbloemen die haar navolgden en het publiek bevond zich in een betoverend berglandschap!
Luister hier naar het programma van “het avondconcert”. Trailblazer begint op 30:28 en duurt een klein half uur.
Maarten van Rossem bekende dat hij zijn tranen niet kon tegenhouden als hij een impromptu van Schubert hoorde. Mijn vader huilde nooit maar toch zag ik een keer tranen bij hem toen hij in een verder leeg huis zat te luisteren naar muziek vanaf een grammofoonplaat. Hij luisterde naar de negende symfonie van Schubert. Schubert is dus zelfs bij zijn instrumentale muziek een tranentrekker bij sommige mensen, ook al weten die luisteraars, mijn vader of van Rossem in dit geval, niet veel van muziek. Mensen die bekend staan om hun nuchterheid blijken dan een romantische inborst te hebben.
Dat muziek kan ontroeren weet ook ik, ik moet altijd tranen wegpinken als ik me helemaal heb overgegeven aan de laatste cellosonate van Beethoven of aan het tweede strijkkwartet van Schönberg. Bij films heb ik dat als kinderen de hoofdrol hebben. Kinderen die veel te lijden hebben van de buitenwereld, die hun best doen, kinderen die niet echt gezien worden en dan toch opeens gelukkig door een stom toeval weer wel. Kwetsbare kinderen die zich dapper door het leven heen weten te slaan. Zo’n film zag ik gisteren. Een Franse film met in de hoofdrol de jongste van vier broers. Vier broers die zich bij een toeristische plaats aan de Riviera met allerlei activiteiten in leven proberen te houden. Terwijl ze in een achterbuurt in een louche flat wonen waar ze hun stervende moeder verzorgen. Ik heb de halve film zitten te vechten tegen mijn tranen. Ik ga verder niets verklappen, het is een van de beste films die ik de laatste jaren zag. De muziek was trouwens ook geweldig, vooral ook op het einde. Er zaten slechts vijf mensen in de zaal. Reserveren hoeft dus niet. Een paar zakdoekjes meenemen zou ik zeker doen.
De regio Bourgogne-Franche-Comté was ook al in de middeleeuwen een eenheid toen daar de Bourgondische hertogen heersten. De hoofdstad was toen, en is ook nu nog, Dijon. Na de Franse revolutie is het gebied opgedeeld in departementen.
Wij hebben twee weken doorgebracht in een groot deel van het departement Nièvre, in het westen van Bourgondië.
De hoofdstad van dit departement is Nevers. Het departement bestaat uit verschillende natuurlijke regio’s. De westelijke grens wordt gevormd door het brede Loiredal, waar zich ter hoogte van Nevers de Allier bij de Loire voegt. In het noordwesten liggen vochtige plateaus, rijk aan meren en bossen. Het centrum van het departement wordt gevormd door kalkheuvels. Deze “Collines du Nivernais” worden gekenmerkt door een grootvlakkige afwisseling van landbouwgrond en loofbossen, vooral ook met uitgestrekte eikenbossen. In het oosten ligt het met gemengd bos begroeide massief van de Morvan. Parallel aan de rivieren Aron en Yonne loopt van zuid naar noord het Canal du Nivernais dat dwars door Clamecy gaat. Wij bevonden ons op Camping Étang du Merle, een beetje in het midden, op bovenstaande kaart iets ten noorden van Saint-Saulge. (Zie het omcirkelde rode rondje, dat rondom het Étang du Merle staat). Bij ons waren er vooral meertjes en bossen. Het gebied lag relatief hoog, wat je op een hoogtekaart goed kunt zien. Rechts, met een wit kruisje is de plek van onze camping aangeduid.
Onder aan dit artikel plaats ik een kaartje waarop de plaatsen zijn gemarkeerd waar we allemaal geweest zijn, en over de meeste van die plaatsen heb ik een artikel geschreven. Met daaronder nog weer een link naar al deze artikelen. Maar nu laat ik eerst een compilatie van allerlei foto’s zien. Foto’s van de prachtige soms geheel ongerepte meertjes, de bossen, het veld en nog wat foto’s van dorpen en steden die niet in de artikelen over die plekken zijn geplaatst.
Ook maakte ik een compilatie van foto’s op de camping van een van de laatste avonden toen het volle maan was. Saturnus kwam net iets eerder op dan de maan. Eerst zag je alleen de gloed van de maan. Langzaam kwam ook de maan zelf tevoorschijn. Er was deze hele vakantie ook een prachtige sterrenhemel.
Op onderstaand kaartje zijn de plaatsen aangegeven die we bezochten.
Over de meeste van die plaatsen heb ik een artikel geschreven:
Helemaal in het noorden van het departement Nièvre ligt de stad Clamecy. Naar Nederlandse maatstaven is deze stad slechts een klein dorp, maar in deze streek is het toch een wat grotere stad, ondanks het feit dat er minder dan 4000 mensen wonen. Zoals bijna overal in het departement Nièvre is ook hier het inwoneraantal de laatste honderdvijftig jaar gedaald. In 1862 waren er nog 5622 inwoners, in 2019 waren het er nog maar 3590. Maar het was dus ooit in het verleden echt wel een stad. Hoe kwam dat? Door Clamecy stroomt de kleinere Beuvron die vanuit het zuiden komt en de grotere Yonne die vanuit het oosten komt, deze laatste stroomt vanuit de heuvels van de Morvan. Beide stromen komen hier samen en er ontstaat een wat breder water. Deze stroom maakte het mogelijk dat er vanaf 1600 tot ongeveer 1850 veel nijverheid was in Clamecy. Al het hout dat vanaf de Morvan aankwam werd hier uit het water gevist en op grotere houtvlotten geplaatst, omdat Parijs steeds meer hout nodig had. Clamecy had een belangrijke doorvoerhaven.
De stad was waarschijnlijk al in de Gallo-Romeinse periode bewoond, zoals blijkt uit enkele archeologische vondsten. In de 9e of 10e eeuw bouwden de graven van Nevers een versterkt kasteel in Clamecy, voor het huidige stadhuis.
In 1213 verleende de graaf van Nevers Hervé IV de inwoners hun eerste burgerrechten. Kort daarna werd een wal gebouwd om de stad te beschermen. De graaf van Nevers Guillaume II stichtte het Panténor-ziekenhuis op de rechteroever van de Yonne, tegenover het oude stadscentrum. In de 12e eeuw schonk zijn kleinzoon, de graaf van Nevers Guillaume IV, het Panténor-ziekenhuis en zijn kerk aan het bisdom Bethlehem in Palestina. In 1223 vestigde de uit Palestina verdreven bisschop van Bethlehem zich in Clamecy in dit ziekenhuis, waar hij zijn bisschoppelijke zetel vestigde. Het gebouw kreeg zo de naam Bethlehem, de naam die het nog steeds draagt. Het piepkleine kruisvaardersbisdom Bethlehem bleef tot 1801 in Clamecy aanwezig en ongeveer vijftig bisschoppen volgden er elkaar op. De stad wilde in het begin van de twintigste eeuw de band met de eerdere kruisvaarderskerk weer herstellen en zo werd de kerk Notre-Dame-de-Bethléem tussen 1926 en 1927 in gewapend beton gebouwd. Deze techniek was helemaal nieuw in die tijd. Deze kerk stond vanwege renovatiewerkzaamheden in de steigers toen wij er waren. Het lijkt een mooie en bijzondere kerk te zijn. Op onderstaande foto zie je deze kerk in de steigers, ervoor een enorm affiche over de houtvlotvaart.
Wat gebeurde er zo in Clamecy vanaf de Franse revolutie? Deze werd in eerste instantie goed ontvangen in Clamecy. Maar al snel sloeg de terreur toe: er waren willekeurige arrestaties en er volgden verschillende executies. In 1800 werd de stad de zetel van een sub-prefectuur, er kwam een rechtbank. De stad had dus steeds nog aanzien. Maar tijdens de 19e eeuw nam de activiteit van het drijven van hout geleidelijk af, door de concurrentie van het gebruik van steenkool. Ook de vlotdrijvers zorgen regelmatig voor stakingen. Toen Louis-Napoleon Bonaparte de staatsgreep van 2 december 1851 pleegde, veroorzaakten enkele inwoners van Clamecy, bijgestaan door veel inwoners van de omliggende steden, een opstand van 5 tot 7 december, waarbij zowel opstandelingen als soldaten werden gedood. De opstand werd hard onderdrukt door de autoriteiten; iets meer dan duizend relschoppers werden opgesloten en sommigen werden gedeporteerd. In 1923 werd de laatste stroom stammen te water gelaten. Op 16 juni 1940 werd Clamecy bezet door het Duitse leger. Op 18 juni 1940 was de stad het toneel van een bloedbad onder krijgsgevangenen: drieënveertig krijgsgevangenen, behorend tot regimenten Afrikaanse schermutselingen, werden geëxecuteerd nadat een van hen een Duitse officier had aangevallen. Een vierenveertigste, gewond, ontsnapte maar werd enkele dagen later weer gevangen genomen en eveneens geëxecuteerd. Na de Tweede Wereldoorlog kende het gemeentebestuur een zekere stabiliteit. In de jaren vijftig en tot het einde van de jaren zestig had de Société des Produits Chimiques de Clamecy zeshonderd arbeiders in dienst en vormde een soort stad binnen de stad. Clamecy kende een zeker demografisch herstel in de jaren 70. De bibliotheek werd omgevormd tot een mediabibliotheek die François Mitterrand in 1987 inhuldigde. Het museum werd vergroot en gerenoveerd van 1996 tot 2005. De afwezigheid van grote industrie droeg desondanks bij aan verdere demografische erosie. Dit versnelde in de jaren 2010-2020.
We bezochten ook de voornaamste kerk van Clamecy, de voormalige kapittelkerk Sint-Martinus. In de 9e eeuw werd er hier al een parochie gesticht. In 1075 werd door Guy, de plaatselijke burggraaf, een kapittel van acht kanunniken opgericht. Aan de huidige Martinuskerk ging een Romaans gebouw vooraf. De bouw van deze kapittelkerk, gebouwd op een rechthoekig plan zonder transept, begon rond 1215 en eindigde rond 1240. Het grootste deel van het gotische gebouw dateert dus uit de 13e eeuw: het schip heeft acht traveeën, is uitgerust met zijbeuken, de arcades worden bekroond door een triforiumgalerij. De kerk werd in 1448 toegewijd aan Martinus van Tours.
Het schip wordt van het koor gescheiden door een in 1525 opgetrokken en in 1840 herbouwd doksaal. Dit gebeurde om de constructie steviger te maken. Het koor en de kooromgang hebben de bijzonderheid dat ze op een vierkante plattegrond zijn gebouwd. Dit zien we vaak in de Bourgondische gotische stijl.
De toren is een flamboyante gotische constructie uit de jaren 1497-1515. De gevel werd in 1497 vernieuwd door de bouwmeester Pierre Cuvé. Het westelijke portaal (begin 16e eeuw) bevat een timpaan waarop taferelen uit het leven van Sint-Maarten zijn uitgehouwen, helaas zwaar verminkt tijdens de Franse revolutie. Dit werk getuigt van de overgang van gotische naar renaissancestijl die al duidelijk waarneembaar is in de vormen en de sculptuur. Tijdens de Franse revolutie heeft men ook gepoogd om de toren te laten instorten. Waterspuwers werden vernield om regenwater de kerk te laten binnen dringen De kerk werd tot aan de Franse Revolutie bediend door een kapittel van kanunniken. Nu is het een parochiekerk.
Het huidige orgel is gebouwd door de beroemde orgelbouwer Aristide Cavaillé-Coll in de negentiende eeuw.
Clamecy is een bijzonder schilderachtige stad, dat zijn oude allure in de binnenstad probeert te bewaren en er zijn leuke winkeltjes en terrasjes. Een stad die lijkt af te takelen, maar desondanks nog steeds de moeite van een bezoek waard is!
Op 27 augustus om negen uur ’s avonds begon het Oude Haven Concert van Schoonhoven. 25 jaar geleden was de eerste editie, de afgelopen twee jaar kon het niet doorgaan vanwege corona, maar nu dan eindelijk wel. Op het programma stond:
– Mysterie guest: Muzikaal wonderkind Gijs Meeuws (9) – Reinier Sijpkens – het Kobra Ensemble – Carel Kraayenhof & Juan Pablo Dobal
Gijs speelde een stukje Bach en twee delen uit de Suite Gothique van Boëlmann. Gijs zei ook nog iets toen hij klaar was met zijn optreden:
Als dank voor zijn openings-bijdrage kreeg hij dus bloemen en een Michael-Jackson-pak met hoed. Die hoed moest gelijk worden uitgeprobeerd toen hij het swingende ritme van het Kobra ensemble hoorde.
Wat een prachtige groep is dat Kobra ensemble! Ooit zongen deze volwassen vrouwen in het nationale kinderkoor, dat in 2002 mocht optreden bij de bruiloft van Willem-Alexander en Maxima. Net trouwens als Carel Kraayenhof die ook een geweldige bijdrage leverde! Nu zijn een aantal leden van het Kobra ensemble professioneel zanger en als vriendengroep maken ze nog steeds samen fantastisch muziek!
In Lurcy-le-Bourg in het departement Nièvre in Bourgondië staat een kerk die deels nog Romaanse elementen heeft. Rond 1093 stichtte de bisschop van Nevers hier een abdij. Er werden naast een gebouw voor de kloosterlingen een abtswoning in de vorm van een soort burcht en een abdijkerk gebouwd. De laatste twee staan er nog, de rest van het klooster is verdwenen. De abdij was gelieerd aan het moederklooster van Cluny. In de tijd van de godsdiensttwisten van de zestiende eeuw vertrokken de kloosterlingen en werd de abdijkerk een parochiekerk. Vanaf 1580 kwam er een pastoor. In 1445 was er brand in het koor van de kerk, waardoor er in die tijd voor het eerst veranderingen plaats vonden in de architectuur. In de tijd van de Franse revolutie werd het gebouw niet onderhouden waardoor er een grootscheepse onderhoudsbeurt nodig was in de loop van de negentiende eeuw. Zo kan men op dit moment Romaanse, Gotische. Renaissance en Neo-gotische elementen aantreffen in deze kerk.
De kerk is gewijd aan de heiligen Protais en Gervais. Gervais en Protais waren een tweeling, zij waren kinderen van de heilige Vitalis in Ravenna en van zijn vrouw, de zalige Valerie. Ze sloten zich aan bij een Christelijke gemeenschap die verboden was. Nero’s soldaten namen Gervais en Protais mee naar Milaan. Om een belangrijke overwinning op het slagveld te behalen beval de plaatselijke bevelhebber, generaal Astase, aan Gervais en Protais om offers te brengen aan enkele Romeinse goden. Gervais vertelde dat die goden doof waren en dat alleen de Christelijke God Astase de overwinning kon laten behalen. Vervolgens werd hij geslagen tot hij stierf. Toen liet Astase Protais halen en zei tegen hem: ‘beste man, denk aan het leven en ren niet, zoals je broer, een gewelddadige dood tegemoet.’ Maar ook Protais weigerde op zijn beurt offers te brengen aan de afgoden. Toen beval Astase om hem te onthoofden. Een christen genaamd Philippus greep hun twee lichamen en begroef ze onder een gewelf van zijn huis. Toen legde hij in hun kist een geschrift met het verhaal van hun leven en hun martelaarschap. Dit gebeurde in 57 onder het bewind van Nero. Lange tijd bleven de lichamen van de twee martelaren verborgen. Maar op een dag zag de heilige Ambrosius , die in de kerk aan het bidden was, twee jonge mensen van grote schoonheid, gekleed in een witte tuniek, die met hem aan het bidden waren, hun handen uitgestrekt. De heilige Ambrosius vroeg God dat als het een illusie was, het niet meer zou gebeuren, maar dat als het werkelijkheid was, hij zo vriendelijk wilde zijn hem dit visioen opnieuw aan te bieden. Kort daarna, bij het ochtendgloren, zag de heilige Ambrosius de twee jonge mensen opnieuw, dit keer in het gezelschap van de heilige Paulus. Het was de apostel die zich tot Ambrosius richtte om tot hem te zeggen: “Je zult hun lichamen vinden op de plaats waar je nu bent; op een diepte van drie meter vind je een gewelf bedekt met aarde, en bij hun hoofden ligt een klein boekje met het verhaal van hun geboorte en hun dood.” Ambroise riep zijn broers en de naburige bisschoppen bij zich. Ze groeven op de aangegeven plaats en vonden de lichamen van de heilige martelaren intact, waaruit een zoete geur kwam. In 386 heeft Ambrosius, toen bisschop van Milaan , de lichamen opnieuw begraven in de basiliek van de stad, de huidige basiliek van Sint Ambrosius. In Frankrijk zijn er tientallen kerken gewijd aan deze twee heiligen, waaronder dus ook de kerk van Lurcy-le-Bourg.
De kerk heeft een opmerkelijke ingang. De oude deur zelf stelt niet veel voor, maar erboven zie je een timpaan met het mystieke Lam Gods dat nog uit de Romaanse tijd dateert.
De kerk is gebouwd als een kruisbasiliek, in het transept zijn enkele kapellen. Het schip heeft vijf traveeën. De pilaren hebben kapitelen die nauwelijks versierd zijn. In de kerk zijn ook nog enkele gotische glas-in-loodramen te zien, gemaakt rond 1500, maar de meeste komen uit de 19e eeuw zoals de ramen met afbeeldingen van de evangelisten.
Ook is er een mooi altaar.
Opvallend zijn enkele standbeelden, een welk ten tijde van de revolutie bijna helemaal is vernield, een standbeeld met Antonius abt. Links zie je nog een stukje van het varken waarmee deze heilige vaak wordt afgebeeld. Daarnaast staat een beeld uit dezelfde tijd van een bok met wijd opengesperde mond.
Hieronder nog enkele foto’s van de burcht en van het dorp zelf.
Niet heel veel verder naar het oosten ligt het hoogste punt van het departement Nièvre, een heuvel bij Montenoisan. Er is een mooi panorama van de omgeving, vooral richting de Morvan, te zien.
Op onze camping Étang du Merle was geen winkel, je kon er alleen je brood bestellen. Wilde je iets anders, dan moest je naar de dichtstbijzijnde winkel zes km verderop. Die was in de plaats Saint-Saulge. We zijn er een keer heen gelopen door het bos en later kwamen we er nog enkele keren, toen met de auto. Overal in Saint-Saulge zie je op muren afbeeldingen van prenten, die gebaseerd zijn op legenden, de beroemde legenden van Saint-Saulge.
Het verhaal achter deze legenden wordt op een bordje uitgelegd met de volgende tekst:
Legenden zijn verhalen die beweren gedeeltelijk op echte feiten te zijn gebaseerd. Maar ze zijn in wezen het product van de verbeelding. Een van de legenden begint bijvoorbeeld zo: “Het voer is dit jaar zo schaars dat er niets verloren mag gaan, we gaan de koe van Benedictus op de kerk zetten om hem daar gras te laten grazen.”
In 1715 onthullen de memoires van Jérôme Deparis (parochiepriester van St. Saulge van 1710-1719) dat het prinses Marie de Nevers zou zijn geweest die aan het begin van de 17e eeuw een paar grappen zou hebben losgelaten die ongewild de basis werden van deze legenden. Anderen denken dat ze afkomstig zijn van Lazare Depardieu, de procureur van de koning, een slimme man. In dit gebied woonden veel vooraanstaande mensen, waaronder de bekendste: Jean Arnolet, de eerste regent van het College van Nevers, Jean de Laveyne, de stichter van de orde van de Zusters van Christelijke Liefde of Eduard Thiers, een glorieuze soldaat. Een van de meest authentieke legenden is die van ‘De koe die een brandweerman baarde, of ‘de vijver die we plantten’, of ‘de kerk die we met een wollen draad omver trokken’ enz. enz… Al deze legenden getuigen van de levendige en sprankelende geest van degenen die ze verzamelden, vertelden en verfraaiden, zelfs als sommigen ze alleen willen toeschrijven aan de naïviteit van de inwoners van Saint-Saulge. Ze zijn vereeuwigd op ansichtkaarten aan het begin van de twintigste eeuw en deze kaarten zijn zeer in trek bij verzamelaars.
Saint-Saulge was een ommuurde stad, die halverwege de negentiende eeuw zijn maximale grootte had: 2500 inwoners. Vooral in de tweede helft van de twintigste eeuw is het inwoneraantal dramatisch gedaald, tot slechts 792 in 2019. Als je naar een stadsplattegrond kijkt van 1693 dan is er sindsdien niet veel veranderd. De hele binnenstad (feitelijk niet groter dan een klein dorp) is precies hetzelfde. Toen wij Saint-Saulge binnenliepen deden we dat door de voormalige noordelijke poort. Iets ten noorden daarvan was een wegvertakking, NNO naar Crux, NNW naar Préméry. Wij kwamen uit het NNW. Ook dit kun je nog duidelijk op de oude kaart terugvinden. Waar in 1693 de Rue du Commerce was is nu een Tabac en een winkeltje met snuisterijen. En ook een VVV-kantoor. Verder was er ook nog een restaurant en een immens groot gemeentehuis. (Wat doen ze daar toch altijd in die gemeentehuizen in Frankrijk…)
Al doorlopende kwam je al gauw bij de kerk, gewijd aan Saint-Saulge.
Deze kerk is in het begin van de zestiende eeuw gebouwd als vervanger van een oudere kerk die was gewijd aan St. Martin. Het meest opvallende in deze kerk zijn de zes grote renaissancevensters die werden gemaakt tussen 1546 en 1559. Ik zal twee van deze vensters een beetje toelichten.
Op een van die vensters zien we zowel Maria met kind als de droom van Karel de Grote. Links zien we de opdrachtgever, Jean Boulu, geknield voor zijn patroonheilige Johannes de Doper. Volgens een legende zou hij vergif hebben gedronken maar dat deerde hem niet, hij kwam vanzelf weer tot leven. Op het middelste deel zien we Maria met Jezus op schoot die een boek vasthoudt, de bijbel. Dit is gerelateerd aan die andere Johannes, de Evangelist, die aan het begin van zijn evangelie zegt: ‘Het woord is vlees geworden en is nu onder ons.’ Rechts zien we Karel de Grote die van zijn paard afstapt om de keel van een beer vast te grijpen. Dit had hij gedroomd en de droom werd rond 800 geïnterpreteerd door de bisschop van Nevers, Jerôme. Als dank liet Karel de Grote een grote kerk bouwen in Nevers. Boven aan het venster zien we de heilige drieëenheid.
Op een van de andere vensters zien we de annunciatie: de engel Gabriël bezoekt Maria en kondigt aan dat ze een zoon zal baren die genoemd zal worden ‘de zoon van de grote Mozes.’ Maria wordt bevrucht door de Heilige Geest die je ziet in de vorm van een duif.
De heilige Saulge komt niet uit die streek. Hij is afkomstig uit een adellijke familie van Umbrië , in Midden- Italië. Op de vlucht voor eerwraak kwam hij samen met zijn broer Saint Céneré in 649 in Maine aan, dat was in de tijd van de Merovingische koningen Clovis II en Clotaire III. Hij wilde daar boete doen, als kluizenaar te leven en preken tot de lokale bevolking. Er zou op de plaats van de kluizenaarswoning van de twee broers een bron zijn ontsprongen. Deze bron werd al snel vereerd en er ontstond een bedevaartsoord met een kapel “Oratorium van Saint-Céneré”. Dit was in de buurt van de huidige plaats Saulges, niet te verwarren met de plaats Saint-Saulge waar wij waren. In 680 stierf Saulge aan een ziekte. Zijn beenderen werden begraven in Angers maar later werden ze teruggegeven en geplaatst in de kerk van Saint-Céneré. Een reliekschrijn met een klein deel van zijn lichaam wordt nu tentoongesteld in het noordelijke transept van de kerk van Saint-Pierre de Saulges. Dat is dus een andere plaats dan die waar wij waren. Het bewuste kerkje in deze plaats met slechts ruim 300 inwoners dateert nog van de pre-romaanse tijd. Ik zou het graag een keer willen bezoeken…
Ten noorden van Saint-Saulge is er een uitgestrekt bosgebied. Ook onze camping lag in dat bosgebied. Op weg naar Saint-Saulge kwamen we alleen enkele houthakkers tegen. De rust en eenzaamheid, en ook de zuivere lucht zijn er buitengewoon weldadig.
We liepen vanuit onze camping door enkele velden, maar gelukkig vooral door uitgestrekte bossen. In de schaduw was het ondanks de warmte nog wel uit te houden, het zou die middag maar liefst 37 graden worden. Ons doel was het dorp Jailly. Jailly bestaat uit enkele tientallen huizen, een gemeentehuis en een kerk met een kerkhof. De huizen liggen behoorlijk verspreid, de kerk ligt te midden van prachtige natuur. Voor de kerk staat een immense oude linde. Er stond een busje voor de kerk, en we hoorden gezang klinken: het bleek dat vier zangers aan het oefenen waren. Het was er om te beginnen koel, maar wat was er ook een mooie akoestiek! We gingen op een kerkbank zitten, keken om ons heen en genoten van de prachtige klanken. Een week later reden we er nog een keer heen, nu waren we alleen en konden we nog beter het interieur bestuderen.
De patroonheilige van de kerk is de heilige Silvester. Deze overleed in Rome op 31 december 335 als de 33e paus van de Rooms-Katholieke Kerk. De feestdag Oudejaarsavond, ook wel Silvester, is naar hem vernoemd. Hij is patroonheilige van de huisdieren, de goede oogst en het nieuwe jaar. Hij leefde in de tijd van de eerste Romeinse keizer die zich tot Christen liet dopen, keizer Constantijn. Volgens een legende leed keizer Constantijn aan lepra. Hij zou alleen maar kunnen genezen door te baden in kinderbloed. In de nacht, voordat de kinderen gedood zouden worden verschenen Petrus en Paulus aan Constantijn. Ze geboden de keizer om de paus te laten roepen. Silvester doopte Constantijn tot Christen en hij was meteen van zijn ziekte genezen. Als dank schonk Constantijn de paus een paleis. Gezeten op zijn paard en begeleid door de lopende keizer die zijn teugel vasthield kwamen de paus en de keizer bij het paleis aan. En geknield bood Constantijn de paus zijn tiara aan. De met geschenken overladen paus hield aan de wonderbaarlijke genezing van de keizer zelf ook iets over, een heiligverklaring. De feestdag hiervan valt dus op 31 december.
Deze aan Silvester gewijde kerk in Jailly is een Romaanse kerk uit de 12e eeuw, oorspronkelijk onderdeel van een abdij die gelieerd was aan Cluny. Ze heeft een typische architectuur die we zien bij de meeste Cluniacenser kerken, met bijvoorbeeld een vieringtoren. Opvallend bij juist deze kerk is daarnaast de terrasvormige constructie die veroorzaakt wordt door de helling van het land. De gevel van dit monument is eeuwenlang onvoltooid gebleven, er is daardoor een grote binnenplaats ontstaan waarin ook een waterput is. Volgens een sage is de kerk van Jailly geen mensenwerk, maar dat van de feeën. Deze feeën moesten voortijdig stoppen waardoor de kerk niet af is.
De constructie zelf verdient aandacht. De stenen zijn ter plaatse bewerkt. In de twaalfde eeuw waren de arbeiders die een kerk bouwden zelf tegelijk kunstenaars die creatief hun oplossingen verzonnen bij de problemen die ze al bouwende tegenkwamen; bij elke steen, bij elke sluitsteen voelen we hun aanwezigheid. Op de Franstalige pagina van Wikipedia over deze kerk lezen we onder meer: alle sluitstenen zijn ongelijk, sommige dik andere dun. Zo is bij de poort de buitenste boog opgebouwd uit tien sluitstenen van ongeveer zestig centimeter van voeg tot voeg; maar de derde rij, die zestien stenen heeft, heeft slechts diktes variërend tussen achttien en zesentwintig centimeter. De binnenste boog, die het timpaan vormt, heeft weer slechts tien sluitstenen, want er is daar geen beeldhouwwerk of lijstwerk. Ze bevredigen niet alleen het oog door hun harmonieuze opstelling, maar ze getuigen op het eerste gezicht van een stevigheid die gelijk is aan die welke de Romeinen verkregen door een ander constructiesysteem. Een laatste functie maakt de beschrijving compleet. De latei die hier deel uitmaakt van het timpaan werd in de vijftiende eeuw versierd met een schilderij dat vandaag bijna is uitgewist en dat de Annunciatie voorstelt; het moest heel zijn en daardoor tot achter de eerste rij sluitstenen grijpen. Dit is gedaan aan de rechterkant. Maar aan de linkerkant, ofwel omdat de steen te groot was, ofwel door een ongeluk tijdens de installatie, werd de latei doorgesneden, waardoor er slechts een schamele basis overbleef; vervolgens werd een verborgen verbindingsstuk toegevoegd. Op deze bruikbare overspanningen is het reliëf van de bovendorpel voortgezet door valse voegen van sluitstenen te suggereren die voor het oog het reliëf op de rechtervoet zelf laten rusten.
De kerk is dus gebouwd op een heuvel, hij leunt tegen het Saint-Saulge-massief en kijkt uit over de Canne-vallei. Ten zuiden van de kerk werd een abdij opgericht door de benedictijnse monniken. Een deel van de gronden van de gemeente was rond 1050 aan hen gegeven. De werkzaamheden aan de abdij begonnen in de 11e eeuw en gingen door tot de 12e eeuw. Niet ver van een voorheen vereerde fontein die nog steeds bestaat, was het ook gelegen op de “Grote Weg” van Santiago de Compostela naar Nevers, komende van Vézelay.
Het eenvoudige interieur is wonderschoon. De nog aanwezige Romaanse kapitelen zijn erg eenvoudig, we zien vooral decoratieve motieven.
Jailly grensde aan de landerijen van de abdij van Saint-Saulge. Saint Saulge dwarsboomde de ontwikkeling van Jailly en samen met ook het verval van de abdij van La Charité aan het einde van de middeleeuwen, betekende dit een sterke achteruitgang van de abdij van Jailly. De kerk was tevens parochiekerk en in 1731 merkte de pastoor van Jailly op: “door gebrek aan onderhoud en dekking verkeert de kerk in een staat van zeer grote armoede”. Vanaf 1773 arriveerde een nieuwe pastoor in Jailly, Jean-Baptiste Laproye. Deze sloeg alarm over de oude kerk die op de rand van de afgrond stond: het schip was door brand verwoest en de klokkentoren was ernstig in nood. Vervolgens nam hij tweemaal in 1778 en in 1787 contact op met de overheid en schreef: “de bewoners van Jailly worden blootgesteld aan de slechte staat van een kerk, zonder dakbedekking of raamwerk, de regens, sneeuw en vorst hebben de gewelven zo beschadigd dat er elke dag een deel van afvalt. Het is er inmiddels levensgevaarlijk geworden.” Toen kwam de revolutie en de in beslagname van alle geestelijke eigendommen die verwerden tot nationaal bezit. De laatste pastoor, Jean-Baptiste Laproye probeerde te behouden wat te behouden was en kocht de kerk en de oude gebouwen van de abdij terug. Om zijn aankoop af te wikkelen, zou hij wat er nog van het schip van de abdij over was hebben afgebroken en het puin hebben verkocht. Dit deel zal tot 1829 als begraafplaats worden gebruikt. Bij zijn dood schonk deze priester de kerk aan het dorp. Rond 1833 gaf de burgemeester van Jailly de opdracht om dat wat er nog van de abdij over was alsnog af te breken.
In 1840 werd de kerk opgenomen op de eerste lijst van historische monumenten, ze werd definitief geklasseerd in 1886. Verschillende redding campagnes volgden elkaar vervolgens op in de 19e en 20e eeuw, tot de laatste in 1995. Ondanks alles wat er in de omgeving de laatste eeuwen gebeurd is, is het ongelooflijk dat dit kerkje er nog steeds staat en getuigt van een bijzondere geschiedenis. En de locatie en omgeving maken dat het zeer de moeite waard is om er heen te gaan, alleen al door de enorme rust die er vanuit gaat.
Midden in de stad “La Charité-du-Loire staat een prachtige kerk, de Notre Dame. Als toerist kun je binnen lopen en je ziet een Romaanse kerk, met moderne glas-in-lood-ramen, je ziet ook een mooie architectuur. Wat de meesten zich niet realiseren is dat dit een van de belangrijkste abdijkerken van de twaalfde eeuw was. En dat kwam omdat zijn stichter, Petrus Venerabilis, toen abt was van het belangrijkste klooster van de Westerse wereld, de abdij van Cluny. Er zijn meer bijzondere dingen: de kerk zoals hij er nu is heeft nog zeer veel elementen van deze oorspronkelijke Romaanse abdijkerk, met name het timpaan boven de ingang is nog origineel en ook zijn er nog zeer veel Romaanse kapitelen, verspreid door de hele kerk. Ook zijn er nog enkele kloostergebouwen bewaard gebleven en zijn de funderingen van de rest van het klooster nog behouden. Men is op dit moment bezig om een deel opnieuw op te trekken.
Maar nu terug naar wat er aan vooraf ging.
Cluny werd in 910 opgericht door, Willem de Vrome, hertog van Aquitanië. Hij schonk het dorp Cluny aan de monnik Bernon van de orde van Sint-Benedictus, met de bedoeling om er een klooster te bouwen dat gewijd moest zijn aan gebed, voor de redding van zijn eigen ziel. Deze praktijk was destijds wijdverbreid, maar wat men niet kon voorzien was hoe het kleine klooster zou uitgroeien. Het werd binnen twee eeuwen de belangrijkste basis van een netwerk van vestigingen, de zetel van een zeer machtige instelling, de hoofdstad van wat men zou kunnen noemen het “Rijk” de cluniacenzerorde. Hoe kan dat succes verklaard worden? Allereerst is er de oprichtingscharter van Cluny die totale onafhankelijkheid van het klooster eist: onafhankelijkheid van adel, koning en bisschoppen. De abdij werd onder de bescherming van de Sint Pieter van Rome geplaatst. Cluny was dus alleen verantwoording verschuldigd aan de paus. Hij zorgde voor nog een voorrecht: de monniken mochten hun eigen abt kiezen. Heel snel, door deze totale onafhankelijkheid en onder de leiding van abten met sterke persoonlijkheden, werd Cluny een “Kerk in de Kerk”. Cluny is gesticht door een aristocraat. De abten kwamen ook uit deze zelfde aristocratie. Het is feitelijk een orde die werd geschapen voor de redding van de ziel van de hoogste kaste van het feodale systeem. In de elfde eeuw is het heil van de ziel belangrijk. Hoe kan de zekerheid van het Paradijs verzekerd worden als je dood bent? Allereerst door gebed. We zullen zien hoe edelen land geven aan God, in de hoop in ruil de hemel te winnen. Als de overgedragen domeinen zo dicht mogelijk bij elkaar liggen, dicht bij een heiligdom dat zich op een sterke spiritualiteit concentreert, des te groter is de zekerheid om toegang te krijgen tot het paradijs.
Snel zien abdijen en priorijen zo hun gebied uitbreiden. Deze toestroom van onroerend goed, in een tijd waarin de rijkdom komt van het land en de mannen die het bewerken, maken van Cluny en zijn dochterondernemingen een grootgrondbezitter. Al bestaande abdijen zoals die van Vézelay of Moissac, werden geïntegreerd en er werden nieuwe opgericht, zoals die van La Charité. Door zich open te stellen voor de wereld, kon Cluny integreren – en dat was misschien wel het beslissende instrument van zijn succes – het maakte religiositeit populair. En in steen: Op timpanen en kapitelen, werd in deze kloosters uitgedragen hoe deze religiositeit vorm gegeven kon worden. De meest invloedrijke vormgever in de 12e eeuw was Pierre de Montboissier, 8ste abt van Cluny, beter bekend als Petrus Venerabilis, Petrus de Eerwaardige. Hij koos Charité, de “Oudste Dochter”, om zijn ideeën vorm te geven, immers de abdij en kerk van Cluny waren er al. We weten vandaag dat het timpaan van de Transfiguratie feitelijk laat zien wat Petrus Venerabilis in zijn Preek over de Transfiguratie van de Heer, in 1132 op schrift had gesteld. Het is daarom niet ondenkbaar dat ook andere delen van de kerk dragers zijn van zijn visie.
Wat is de “transfiguratie?’ Samen met de apostelen Petrus, Johannes en Jakobus beklom Jezus een berg, volgens Lucas om er te bidden. Hier veranderde Jezus van gedaante en zijn kleding ging helder wit stralen. Volgens Mattheüs straalde zijn gezicht als de zon. Hierna verschenen Mozes en Elia die met Jezus praatten, volgens Lucas over Jezus’ levenseinde in Jeruzalem. Petrus stelde voor om tenten voor hen neer te zetten. De apostelen wisten niet goed wat te zeggen, want ze waren door schrik overweldigd. Volgens Lucas vielen de apostelen in slaap (tijdens het bidden) en schoten ze wakker toen Mozes en Elia met Jezus spraken. Hierna viel de schaduw van een wolk over hen en uit de wolk zei een stem: “Dit is mijn geliefde Zoon, luister naar hem!” Volgens Mattheüs wierpen de leerlingen zich neer toen ze dit hoorden en verborgen uit angst hun gezicht. Dat moment is uitgebeeld op het bovenste deel van het timpaan boven de ingang van de abdijkerk van La Charité. Het onderste deel beeldt links de aanbidding van de wijzen, rechts de aanbieding van Jezus in de tempel uit.
Nu komt er een beschrijving van een select aantal kapitelen. Allereerst die van het koor, Petrus Venerabilis leidde Cluny naar een spiritualiteit van de strijd tegen het kwaad en ter verdediging van de Kerk. In zijn geschriften heeft hij duidelijk zijn vijanden aangeduid – de duivel, de ketters, de Joden en Saracenen – en hij sprak de wens uit om hen te reduceren tot nul. Het programma van de afbeeldingen op de kapitelen voor het koor van La Charité lijkt de ideeën van deze abt perfect te illustreren.
De kerk, onsterfelijk en onverwoestbaar
Dit kapiteel toont ons op zijn vier zijden schildpadden of salamanders in een identieke houding. Deze dieren zitten daar, plat op het blok steen, zoals we ze zouden kunnen tegenkomen in de natuur. Op de bergkammen strekken vleermuizen, hoofd naar beneden, hun lichaam naar de top. Het uiteinde, in de vorm van een slakkenhuis, sluit op een klein hoofdje van een dier. De schildpad heeft de bijzonderheid om extreem lang te leven. Zij kan daarom hier onsterfelijkheid symboliseren. Als de salamander hier wordt bedoeld, werd dat dier gekozen vanwege zijn uitzonderlijke eigenschappen: volgens het geloof, ongevoelig voor vuur, kan ze zich over een vuur bewegen zonder pijn. Welke wonden haar ook worden toegebracht, ze regenereert, haar afgehakte ledematen groeien terug. Deze fysieke kenmerken verwijzen naar het lot van Christus die gemarteld en daarna geofferd werd aan het kruis, en vervolgens is opgestaan uit de dood om ons te redden. De vleermuis is een “vogel” van de nacht. Zij vertegenwoordigt hen die in duisternis leven. Ze belichaamt de Jood die, weigert om de komst van de Messias te erkennen. Dit kapiteel kan ook de aard van de kerk belichamen die, in het licht van aanvallen, tegen de slagen die hem worden toegebracht, zich niet alleen verzet, maar sterker dan ooit met geheven hoofd tevoorschijn komt. Ze is onsterfelijk, onverwoestbaar, terwijl haar vijanden gedoemd zijn in de duisternis te vallen.
De kerk als beschermer van de mensheid
detail
Aan elke kant leunen twee rechtopstaande leeuwen in een symmetrische houding tegen elkaar aan. De hoofden ontmoeten elkaar in het midden van de compositie die zich in een hartvormige ruimte sluit. In het midden bloeit in palmetten de tong van dieren. Andere bladeren vullen de bovenkant van het tafereel, harmonieus vermengt zich een plantaardig en dierlijk decor. De poten zelf worden behandeld met de flexibiliteit van een plantaardige decoratie. Boven de twee leeuwen zien we een menselijk hoofd waarvan de gespleten mond lijden uitdrukt. Is dit een verwijzing naar het lijden van Christus? De leeuw symboliseert in de teksten de onsterfelijkheid van Christus. De bestiaria beschrijven het dier dat slaapt met zijn ogen open, net als Christus die, hoewel hij lichamelijk omkwam aan het kruis, “in zijn goddelijkheid blijft waken”. De teksten vertellen ook hoe doodgeboren leeuwenwelpen drie dagen later weer tot leven worden geroepen door de adem van hun vader, net zoals Christus werd opgewekt door zijn Vader, drie dagen na zijn dood. Als dit kapiteel ons het lijden van Christus laat zien, zijn offer om ons te beschermen, om ons te redden, vertaalt het dan niet ook de wil van de Kerk om zich met Hem te identificeren, om de weerspiegeling en uitbreiding te zijn van zijn werk? Haar missie is om de mensheid te beschermen tegen zichzelf, haar te redden om haar naar de verlossing te leiden.
De vechtende kerk: identificeer en versla de vijanden van het Geloof
Griffioenen (half-adelaar, half-leeuw) verslinden de achterpoten van varkens en uilen. De lichamen van de griffioenen, twee bij twee achterover leunend, waaieren symmetrisch uit, zoals we ook kunnen zien bij oosterse stoffen. De lichamen van de griffioenen projecteren zichzelf in de ruimte met hun prooi. Wat vertegenwoordigen ze? In de 6e eeuw schreef de encyclopedist Isidorus van Sevilla: De griffioen is een voorstelling van de onsterfelijke Christus, het dier combineert de symboliek van de adelaar en de leeuw. Maar het is ondenkbaar dat geweld gecombineerd moet worden met Christus die alleen liefde is. De griffioenen belichamen niet Christus, maar het Christendom, de strijdende kerk die tegen zijn vijanden moet vechten. De uil is een dier dat ’s nachts leeft. Ze is blind voor daglicht. Voor Petrus Venerabilis, symboliseert de uil het Joodse volk dat duisternis verkiest boven het licht van het evangelie. Het varken is het meest verachte dier. Salvian van Marseille (rond 400-480) onderstreept in zijn werk Ad Ecclesiam het negatieve aspect van dit dier, wanneer hij zondaars vraagt “niet rond te rollen in hun moerassen als walgelijke varkens. Dit is hoe Petrus Venerabilis al zijn vijanden, ketters, Saracenen en Joden behandelt. Na complexe geschriften waarin hij de valsheid van hun overtuigingen probeert aan te tonen, kan hij niet anders dan in lage scheldwoorden vervallen door hen systematisch hun vernederende gedrag in lust te verwijten. Het is daarom moeilijk vast te stellen wie volgens hem het varken is onder de vijanden van het Geloof. Alle drie misschien? Het geweld van de voorstelling is vergelijkbaar met het geweld van de gevoelens van Petrus Venerabilis, die hij vertaalt door Psalm 139, 21-22: “Jahweh, haat ik niet wie u haat, degenen die tegen u in opstand komen? Ik haat ze met een perfecte haat, ze zijn vijanden van mij”.
De Kerk, universeel bolwerk tegen het kwaad
Dit kapiteel is aan vier kanten bewerkt, we zien aan elke zijde een adelaar. Elke adelaar wordt aangevallen door een slang die hij uiteindelijk doodt (Hij heeft de slang in zijn bek). De adelaar is het symbool van Christus bij uitstek. In een verhaal van Plinius de Oudere in zijn Geschiedenis van de natuur (hoofdstuk 10, 10) staat dat een adelaar een dier is dat nooit sterft: als hij ouder wordt, worden zijn vleugels zwaarder en zijn ogen verliezen hun scherpte. Hij zoekt dan een bron met zuiver water. Als hij die vindt, vliegt hij eerst naar de zon die zijn vleugels verbrandt. Hij daalt dan af naar deze bron en herwint kracht en jeugd na drie keer er in te duiken. Het symboliseert ook de hemelvaart van Christus: wanneer de adelaar daarboven in de lucht is, onderscheidt hij dankzij zijn ogen scherp de vissen in de zee en die in zoet water. Het is ook bekend dat het dier zijn nest verdedigt tegen zijn ergste vijand, de slang. Op deze afbeelding zien we hoe hij zijn lichaam groot maakt tegen de aanvallen van dit dier: het is Christus die zichzelf opofferde om zijn kinderen te redden. Zoals ook de kerk als een bolwerk weerstand biedt tegen het Kwaad. En om geen ruimte te laten voor dit Kwaad moet de kerk alle ruimte innemen, zoals de gespreide vleugels van adelaars alle ruimte innemen rond het nest. Haar missie kan alleen zijn om het nest groter te maken, om het christendom aan het hele universum op te leggen om het te redden.
De overige kapitelen
Maar er is veel meer te zien op allerlei kapitelen. De dierenwereld is goed vertegenwoordigd domweg omdat dieren in die tijd erg aanwezig waren in het leven van de mens. De kunstenaars leenden modellen uit hun directe omgeving: paarden, vee. Je kunt die afbeeldingen zien als een eerbetoon aan dieren die zorgen voor eten of helpen op het land. Ze zijn gemaakt om God te danken dat hij ze heeft geschapen. Ze zijn zo vertrouwd, zo complementair aan de mensen dat ze zelfs lachend, bijna menselijk worden afgebeeld. Deze eenvoud, deze naïviteit en hun unieke glimlach, geeft ons plezier net als tekeningen gemaakt door kinderen. In dit geval is er geen verborgen boodschap in verwerkt, wat wel het geval is als dieren uit het bestiarium worden weergegeven.
Pierre de Beauvais vertaalde rond 1206 het boek Physiologus.
Physiologus is een werk dat waarschijnlijk in de 3e eeuw in Alexandrië is geschreven door Phisiologès, geestelijke van Athene. Het is een soort encyclopedie van de dierenwereld, echt of gefantaseerd. Het bevat verhalen die zijn overgebracht door auteurs uit de oudheid: Aristoteles, Plinius de Oudere en Plutarchus. Het beschrijft de gewoonten van dieren, kent ze persoonlijkheden toe en geeft ze gevoelens vergelijkbaar met die van mensen. De Bijbel zelf gebruikte al dieren in zijn gelijkenissen om de moeilijkste begrippen duidelijker te maken voor de gelovigen. De verhalen en afbeeldingen in dat boek zijn een bron van inspiratie en verspreiden zich in het Westen. De kunstenaars putten daaruit de kennis van echte en gefantaseerde dieren, en de kerkvaders gebruikten ze ook. De Bijbel en het Bestiarium vind je broederlijk naast elkaar in het decor van de kapitelen afgebeeld. De symboliek die aan de dieren wordt toegeschreven maakt het mogelijk om kennis te verwerven van de heilige teksten en morele voorschriften: hun confrontatie belichaamt in steen de strijd tussen goed en kwaad. Het feit dat dezelfde dieren soms een heilzame, soms een kwaadwillende rol vervullen, zorgt echter voor verwarring. Men probeerde daarom een link te leggen naar teksten in de Bijbel om deze raadsels op te helderen.
Een patroon dat de tand des tijds heeft doorstaan
Dit kapiteel dat een pilaar bekroont, bevindt zich in de kapel van Saint Jacques – Saint-Jean-Baptiste. Je ziet leunende leeuwen. De leeuw is een positief, zonnedier. Hij is de voogd, de beschermer van de plaats omdat hij altijd op zijn hoede is. De bestiaria kennen hem de bijzonderheid toe dat hij kan slapen met zijn ogen open. Dit kapiteel is opmerkelijk vanuit twee gezichtspunten. Aan de ene kant is het het enige in de hele kerk dat de echte morfologie van de kat benadert. De leeuwen staan omhoog op hun achterpoten, alsof ze klaar zijn om toe te slaan. Deze spanning in de houding wordt versterkt door de voorbenen die in de hoogte uitsteken. Aan de andere kant herinnert de manier van hoe ze worden weergegeven hoe dat ook gebeurt bij de bas-reliëfs van de Assyriërs van de zevende eeuw voor Christus. Dezelfde indruk van macht duikt op tussen de leeuwen van ons kapiteel en tussen die van de jachttaferelen bij de oude koningen. Het ontwerp en de modellering zijn identiek aan de oude modellen. Uit welke bronnen putte onze beeldhouwer? Misschien had hij informatie van pelgrims of kruisvaarders. De draaiing van de halslijnen en de symmetrie van de lichamen sluiten de compositie af door een hart te vormen. Bladeren groeien uit de mond van de dieren. Het is niet verwonderlijk dat dit thema, door de macht en de edelheid die er vanaf straalt, ook gebruikt gaat worden om de schilden van de ridders te versieren, zo is het bewaard gebleven als belangrijkste element van de heraldiek.
De dubbele boodschap van de kapitelen van de kapel van Saint-Étienne
wolf met vlammende staartBasiliskkleine draak
Benedictus, in het Frans Saint Benoît, is de heilige die ook de leefregels voor de orde van Cluny, een Benedictijner orde, heeft geschreven. Aan hem is een aparte kapel gewijd. Op twee pilaren staat telkens een driekantig kapiteel. Op een kant van het kapiteel van de eerste pilaar staat een wolf in profiel, met een vlammende staart. (Zie de drie afbeeldingen hier boven). Voor Pierre de Beauvais, middeleeuwse kroniekschrijver, staat de wolf voor de duivel, “zijn ogen schijnen ’s nachts als kaarsen, het zijn werken van de duivel die mooi en aangenaam zijn voor dwazen en voor blinden van het hart”. Op de voorkant van hetzelfde kapiteel, zien we een fantasiedier dat zijn veren glad strijkt met zijn gehoornde snavel. Het gaat om een zogenaamde basilisk die hoofd en vleugels als een vogel en tegelijk twee voeten en een slangenstaart heeft. Zijn samengestelde aard maakt het tot een duivels wezen. Aan de derde kant zien we een kleine draak, met een voortuitgerichte klauw en een geopende mond met scherpe tanden, hij vertoont een agressieve houding om zijn buurman te verslinden. Ook hij belichaamt het kwaad. Het christendom heeft maar weinig van deze wezens zelf verzonnen, ze komen meestal van Griekse, Egyptische of Sumerische culturen. Ze worden wel al genoemd in de Bijbel. Het is daarom uitgesloten dat de mens van de middeleeuwen aan hun bestaan twijfelde. Zij zijn afkomstig van de tijd van de oorspronkelijke wanorde, nog voor God orde schiep in deze Chaos. God heeft ze laten bestaan als bewijs van het bestaan van de duivel en als straf voor de mens na de erfzonde. Zij zijn de weerspiegeling van onze donkerste aspecten. Ze hebben de functie om onze gebreken, onze zwakheden bloot te leggen, om ons te helpen op te klimmen tot een volmaakt mens.
Leeuw bespeelt lier en wolf steekt tong als een pijl richting de lier uitmonster bijt in de rug van de wolf
Geconfronteerd met deze getuigen van Chaos, vinden we, op een andere pijler met dezelfde vorm, een voorstelling die nog ongebruikelijker is. (Zie de twee afbeeldingen hier boven). Aan een kant zien we een leeuw die op zijn achterpoten staat, in de trotse en nobele houding die we al van hem al kennen, terwijl hij intussen speelt op een lier. Op de voorkant van dat kapiteel steekt een wolf een lange tong uit, als een pijl, in de richting van die lier. Aan de derde kant van dat kapiteel bijt een monster met een te grote nek in de rug van de wolf. Deze scène zou door de aanwezigheid van de lier kunnen doen denken aan “muzikale dieren”, zoals die vaker worden afgebeeld in de middeleeuwen. Maar dan gaat het altijd om grappen: onhandige ezels enz. die ons moeten waarschuwen voor de zonde van hoogmoed. Hier hebben we te maken met een nobel dier, de leeuw, meestal de belichaming van de Christusfiguur. Hij is beschermer van de mensheid. Het is Christus die de lier bespeelt die harmonie over de wereld verspreidt, in het aangezicht van de wanorde en van de krachten van het kwaad. Maar hij wordt aangevallen door een wezen met een scherpe tong, dat deze belofte van harmonie en het geluk voor de mensheid wil breken. Al deze kapitelen staan op zich, rijk als ze zijn in hun eigen symboliek, maar, allemaal samen bekeken, naast elkaar geplaatst, beseffen we dat ze nog een andere betekenis kunnen krijgen. Elk kapiteel als geheel zou dan een aflevering van hetzelfde verhaal kunnen zijn: De lijdensweg van Christus. De eerste pijler zou het Kwaad belichamen met Chaos en straf door God opgelegd aan de mensen na de erfzonde. De tweede pijler zou dan het Goede kunnen voorstellen, om de harmonie in de wereld te herstellen en onze fouten in te lossen. (Jezus) Maar dit wordt dan weer verhinderd door een verraderlijke tong, die Jezus aanklaagt bij de hogepriesters, het is de veroordeling van Judas, voorspeld door Jezus zelf: ‘Toen het avond werd, zat hij aan tafel met de Twaalf. En terwijl ze aten, zei hij: “Voorwaar, ik zeg u, een van u zal mij verraden”. Zeer bedroefd begonnen ze elk tegen hem te zeggen: “Zou ik het kunnen zijn, Heer?” Op zijn beurt vroeg Judas, degene die hem zou verraden, hem: “Zou ik het kunnen zijn, Rabbi?” — “Je zegt het”, antwoordt Jezus. (Mt 26, 20-22, 25). De haan zou het symbool zijn van de ontkenning van Petrus, de dichtstbijzijnde discipel van Jezus. Tijdens het proces van laatstgenoemde zal Petrus drie keer weigeren om het te herkennen. Deze ontkenning werd ook voorspeld door Jezus: “Voorwaar, ik zeg u, dit… deze nacht, voordat de haan kraait, zul je me drie keer hebben verloochend.” (Mt 26, 30-31, 33-34). In de kunst vinden we vaak de haan geassocieerd met de ontkenning van Steen. Dan komt de geseling in opdracht van de Romeinse gouverneur Pontius Pilatus, test dat Christus onderging na zijn veroordeling en voordat hij werd verlost aan het volk dat gekruisigd moet worden, de armen gestrekt, in dezelfde houding als de held Gilgamesj. Het is een gedurfde herlezing, waarbij de kapitelen opnieuw worden geïnterpreteerd, maar het geeft samenhang aan het gebeeldhouwde ensemble van dezelfde kapel, een gevoel met een meer geconstrueerde en hogere boodschap. Marcello Angheben merkte in veel kerken dit soort samenstellingen van kapitelen op.
De aap, de incarnatie van de zondaar
De teksten die bekend zijn uit die tijd zijn erg negatief over de aap, “lelijk van voren en” van achteren, en helemaal verschrikkelijk en onhandig”. Omdat hij het dichtst bij ons staat door zijn uiterlijk, belichaamt hij de mens die zichzelf tot de rang heeft verlaagd van het dier, door de zonde. Het is een zeer meelijwekkende zondaar, berouwvol, berustend, die de gevolgen van zijn daden lijkt te accepteren.. Raban Maur, monnik en kroniekschrijver van de negende eeuw, ziet in de aap de berouwvolle mens die probeert zijn fouten te herstellen. De onbeweeglijkheid van op zichzelf gevouwen lichamen, hun handen gevouwen tot aan de knieën, de ribben heel duidelijk, alles roept onze toestand op in de tijd van overlijden. De samenstelling, het gebruik van de structuur van dit kapiteel, draagt die boodschap uit.
Van profane liefde tot mystieke liefde
Het thema van duiven die uit een fontein drinken, werd vaak afgebeeld in de Romeinse beschaving. Als koppel belichaamden ze liefde en trouw en waren ze toegewijd aan Venus. Het pacifisme van deze vogels, die zich alleen bezighielden met hun voortplanting, maakte dat ze werden gekozen als een symbool van vrede. Het christendom heeft deze component behouden om de gezuiverde ziel te symboliseren. De vogel vertegenwoordigt meestal een kracht van verbinding met God en de hogere staten van zijn van de mens. Hij is aanwezig bij de doop van Christus: de Geest van God daalt “als een duif” uit de hemel neer. Dit symboliseert nu de Heilige Geest die op de wereld neerdaalt. In religieuze voorstellingen neemt de kelk de plaats in van de profane fontein uit de oudheid.
De gevangen jood
Hier wordt een jood afgebeeld die door een slang, het kwaad, wordt vastgehouden. De jood zit als het ware verstrikt in het kwaad.
Nog enkele afbeeldingen van het exterieur en interieur van de kerk
Ik kocht een boek, uitgegeven door Les Amis de la Charité-sur-Loire: Notre-Dame de La Charité-sur-Loire, le Décor Sculpté. Het staat boordevol afbeeldingen maar vooral ook interessante toelichtingen. Ik heb een kleine selectie gemaakt, de teksten vertaald, verkort en aangepast. Ik heb zelden zulke mooie beschrijvingen van Romaanse kapitelen gezien. Misschien enigszins vergelijkbaar met wat Regis de La Haye schrijft over het programma van de kapitelen in de O.L.V. basiliek. Meestal blijft het bij andere mensen bij waarschuwingen voor het kwade of bij verhaaltjes uit het Oude testament. De beschrijvingen in dit boek gaan een stuk verder. Voor liefhebbers van Romaanse kunst is niet alleen het boek de moeite waard, ook een bezoek aan deze prachtige abdijkerk zou ik niet overslaan.
De stad Nevers dankt zijn naam aan de Nièvre, die daar samenkomt met de Loire. Hieronder enkele foto’s van de Loire bij de stad.
Het is al een zeer oude stad, Julius Caesar vestigde er een opslagplaats voor proviand en legerbenodigdheden. De stad werd in de derde eeuw gekerstend en in de vijfde eeuw werd Nevers een bisschopszetel. De wereldlijke heerschappij van de hertogen dateert van het begin van de 10e eeuw. Het was dus een stad waarbij zowel de kerk als de wereldlijke machthebbers grote invloed hadden, en een stad die altijd twee stadsdelen had, aan beide kanten van de Loire. Iets dergelijks kennen we van Maastricht en Auch waar ik al eerder over schreef. Hertog Pierre de Courtenay liet in de 12e eeuw een stadsmuur bouwen en verleende de stad stadsrechten. In 1565 werd Ludovico Gonzaga van het Italiaanse huis Gonzaga door huwelijk met Henriëtte van Nevers hertog van de stad. Deze hertog haalde Italiaanse pottenbakkers naar de stad en legde daarmee de basis voor de faience-industrie. Nog steeds wordt er in Nevers aardewerk vervaardigd, zij het op kleine schaal.
Enkele foto’s van het hertogelijke paleis
Door Bh.souzani – Eigen werk, CC BY 3.0
Een belangrijke inwoner van Nevers was Marie Casimire Louise de la Grange d’Arquien (28 juni 1641 – 30 januari 1716), koningin van Polen 1674-1696.
Verder is Bernadette Soubirous (1844-1879), beter bekend als Bernadette van Lourdes, er woonachtig geweest. Zij woonde van 1866 tot haar dood in 1879 in het klooster van Saint-Gildars in Nevers. Haar lichaam ligt er opgebaard in een glazen schrijn. Er is een museum aan haar gewijd.
De abdijkerk St. Etiënne
Volgens de Handelingen van de apostelen in het Nieuwe Testament was Etienne, bij ons bekend als Stefanus, “een diepgelovig man” en de eerste van zeven door de apostelen aangestelde “wijze mannen”. Hun taak was om zorg te dragen voor de gemeenschappelijke maaltijden van de eerste christelijke gemeente. De apostelen konden zich hierdoor concentreren op “gebed en de verkondiging van het woord van God”. Stefanus werd gestenigd, na in Jeruzalem de hogepriester en oudsten te hebben beschuldigd van moord op Jezus. De latere apostel Paulus stemde met zijn executie in en was er getuige van. Naar deze heilige is in Nevers een abdijkerk genoemd. Deze kerk valt in het niet bij de kathedraal van Nevers, maar voor de kenners van middeleeuwse kerkenbouw is ze erg belangrijk, het is namelijk een van de allereerste nog bewaard gebleven voorbeelden van vroeg-Romaanse pelgrimskerken. Hij werd in 1096 gesticht door graaf Willem I van Nevers en in 1097 gewijd. In dat jaar moest alleen het schip nog worden afgebouwd dat voorlopig met een plat houten dak werd afgedekt. Rond 1100 werd besloten om het met een stenen tongewelf te overwelven. De plattegrond toont een driebeukig schip van zes traveeën lang, ver uitstekende dwarsbeuken en een duidelijk afgescheiden viering. Het koor is gebouwd in de vorm van een halve cirkel met straalkapellen. Opvallend is dat het schip hoog opgetrokken is waardoor er een extra galerij mogelijk werd. Dit schijnt typisch te zijn voor de vroegste pelgrimskerken, maar er zijn bijna geen kerken bewaard gebleven die dit nog hebben. Door die hoogte is de kerk opvallend licht. Verder is opvallend zijn soberheid, we missen de figuratieve kapitelen die met name een eeuw later zo populair waren.
De binnenstad van Nevers is heel schilderachtig
Bovenstaande informatie is afkomstig van Wikipedia en van de Cantecleer kunstreisgids “Bourgondië” uit 1985.
Nevers is de hoofdstad van het departement Nièvre, het meest westelijke deel van de streek Bourgogne. Hier was in de tweede wereldoorlog de grens met bezet en niet bezet gebied. Grensgebieden zijn meestal de klos. Ik kom uit Swalmen, vlakbij de oost-grens met Duitsland, en het gebied ten oosten van de Maas beschouwden de geallieerden in de tweede wereldoorlog al min of meer als Duits gebied. Er zijn op het einde van de oorlog heel wat huizen en kerken plat gebombardeerd of door de Duitsers zelf opgeblazen. Ik heb een boek met een overzicht van de vernielde kerken in dat gebied. Het is een dik boek geworden.. Iets dergelijks gebeurde ook in Nevers.
Er zijn twee belangrijke kerken in deze stad. De Romaanse voormalige abdijkerk St. Etiënne en een gotische kathedraal. De abdijkerk bleef buiten schot, maar de hoge kathedraal werd gebombardeerd en raakte zwaar beschadigd. Maar net zoals ook de Duitsers besloten om hun culturele erfgoed zo goed en zo kwaad mogelijk te herstellen, zo werd ook deze kerk in Nevers door de Fransen weer hersteld. Onherstelbaar was helaas het orgel en waren ook alle glas-in-lood-ramen. Er is nu een nieuw orgel aanwezig en er zijn nieuwe, prachtige glas-in-lood-ramen. Op dat oude orgel heeft in de tijd van Bach Louis Marchand nog gespeeld toen hij er organist was. (Hij kreeg daar zijn eerste aanstelling toen hij pas vijftien jaar was..)
De kerk is genoemd naar twee vroeg Christelijke heiligen: Saint-Cyr-et-Sainte-Julitte. Wat waren dat voor mensen? In de 4e eeuw na Christus leefde in het Romeinse Turkije een aanzienlijke vrouw met de naam Julitte. Zij was op een dag beroofd door een zakenman die ze vervolgens wilde aanklagen; maar christenen aan het begin van de vierde eeuw konden tijdens een proces alleen voor een rechtbank een klacht indienen als ze hun geloof zouden verloochenen. Ze ging met haar zoon Cyr, drie of vier jaar oud, naar Tarsus in Cilicië. Daar aangekomen weigerde ze haar geloof af te zweren en door haar halsstarrigheid werd ze tot de brandstapel veroordeeld. Dit vond plaats onder het bewind van Diocletianus. Haar jonge zoon Cyr, ook wel Saint Quirice genoemd werd ook verbrand en is daardoor een van de jongste martelaren van het christendom, na die van de zogenaamde “onnozele kinderen”. De kathedraal van Nevers is naar deze twee martelaren genoemd: de Église Saint-Cyr-et-Sainte-Julitte.
In de kathedraal bevindt zich een oud en sterk verweerd stenen reliëf. Het grootste deel is zo aangetast dat er geen touw aan valt vast te knopen wat er wordt uitgebeeld. Helemaal rechts onder is een deel redelijk intact gebleven (zie de afbeelding hierboven). Zou hier de legende van de twee heiligen zijn uitgebeeld? Op een tafel ligt een schedel (?) en wat beter te onderscheiden: het hoofd van een vrouw. Als het hier gaat om de resten van de twee heiligen dan zou dat de dood door de brandstapel weerspreken.
Achter de tafel staan een koning en koningin. De koningin lijkt het dode vrouwenhoofd te strelen. Kinderen staan er nieuwsgierig bij, op de grond ligt (waarschijnlijk) een hond. Er is geen toelichting te vinden bij dit reliëf, wellicht wordt er ook wel iets totaal anders uitgebeeld. Wie weet kom ik daar nog achter en zal dan deze tekst aanpassen.
De moderne glas-in-lood-ramen zijn schitterend. Als de zon hier opstaat ontstaat er een prachtig kleurenspel in de kerk. Er zijn zeven moderne kunstenaars mee bezig geweest, die het allemaal op hun eigen manier hebben uitgewerkt. Persoonlijk vind ik de glas-in-lood-ramen van Jean-Michel Albérola in het transept het mooiste.
In het noorden van de kerk bevindt zich een mooie piëta uit de zestiende eeuw. En in de crypte, te bereiken via de westkant bevindt zich een prachtige graflegging uit dezelfde tijd.
Het gebied waar we deze zomer op vakantie waren heet Nièvre, genoemd naar de gelijknamige rivier en met als hoofdstad Nevers. Het ligt ten oosten van de Morvan en is onderdeel van Bourgondië. We bezochten een aantal plaatsen, waaronder Nevers, La Charité-du-Loire, Clamecy en Corbigny. Het viel mij op dat heel veel dorpen in de omgeving genoemd waren naar heiligen, en het bleek vaak te gaan om heiligen die dateerden uit de vroeg-Christelijke periode. Plaatsen als St. Saulge, St. Martin, St. Benin des Bois, st. Franchy, St. Maurice, St. Marie en St. Révérien. Dit artikel gaat over deze laatste plaats.
De trekpleister van het plaatsje is zijn kerk. Deze dateert uit de 12e eeuw. De heilige waar hij naar is genoemd werd onthoofd in 274, en op afbeeldingen wordt hij net als de H. Denis meestal voorgesteld met zijn hoofd in zijn hand. De kerk is van oorsprong Romaans en dat is nog steeds goed te zien. Het schip bestaat uit drie traveeën.
De kerk is zoals gezegd genoemd naar Saint Révérien, ook bekend onder de naam Revianus. Deze heilige was bisschop van Autun. Hij en zijn metgezellen waren door paus Felix I naar Gallië gestuurd om het gebied te kerstenen. Maar ze werden op bevel van keizer Aurelianus in het buitengebied om het leven gebracht en ze werden ter plekke begraven, dat is dus waar nu de kerk staat. Dit alles gebeurde in de 3e eeuw. Vrome mannen uit de buurt stichtten ter plaatse een klooster dat al snel een bedevaartsoord werd. Nadat het klooster oorspronkelijk hoorde bij de abdij van Saint-Martin-d’Autun, ging het in de 11e eeuw over in de bezittingen van de abdij van Cluny.
De kapitelen in de kerk zijn Romaans. Net als de engelen boven het portaal en enkele fresco’s in de kerk dateren die uit de 12e eeuw. Op een van de kapitelen kan men het opschrift ROTBERTVS ME FECIT lezen, de handtekening van de beeldhouwer. De kapitelen van het koor maken van Saint-Révérien een van de belangrijkste ensembles van romaanse beeldhouwkunst in de Nièvre, na die van de abdijkerk van La Charité-du-Loire. Achter in de kerk zien we vooral bladkapitelen, meer naar het midden allerlei afbeeldingen met monsterachtige wezens, en meer naar voren en in het koor zien we afbeeldingen uit het oude testament. Hieronder een waarschuwing wat er met je kan gebeuren in de hel.
Na de Honderdjarige Oorlog werd de abdij in de vijftiende eeuw versterkt. Het was een bedevaartsoord en een tussenstop op weg naar Santiago de Compostela. De kloosterkerk werd in de 18e eeuw een parochiekerk. Het is niet onmogelijk dat bepaalde monolithische zuilen van het koor afkomstig zijn van het herstel van de tempel van de archeologische vindplaats Compierre in Champallement. De kerk werd in 1723 door brand verwoest en de beschadigde delen van het schip en ook de complete klokkentoren zijn in 1726 herbouwd.
In deze kerk woonden we een concert bij dat werd gegeven door Bach Ensemble Amsterdam. Ze speelden een programma van 1,5 uur, en een van de onderdelen was een “Grand Motet” van de Franse componist J.C. de Mondonville. Deze componist was in zijn tijd erg geliefd, vooral door zijn grote motetten, stukken vergelijkbaar met de cantates van Bach. (Er werden bij dat concert ook twee cantates van Bach uitgevoerd) Ik nam enkele stukjes van het concert op, onder meer de eerste twee delen van het motet ‘De profundis Clamavi’ van Mondeville. De kerk was meer dan vol terwijl er op die dag maar liefst twee uitvoeringen waren. Vrijwel uitsluitend Franse bezoekers uit de streek waren naar dit dorp van minder dan 300 inwoners gekomen.. In onderstaand filmpje met de muziek van Mondonville zie je beelden van het plaatsje Saint-Révérien en van het binnenste van de kerk met zijn prachtige kapitelen.
Veel informatie is afkomstig van de Franstalige Wikipedia over Saint-Révérien
In 2019 hebben vandalen enkele onderdelen van het orgel van de kerk van Saint Denis vernield. Gelukkig kon alles weer worden gerepareerd. De kerk van Saint Denis is niet zomaar een kerk. Het er naast gelegen klooster was eeuwenlang de begraafplaats van de Franse koningen. En het is de begraafplaats van de heilige Denis (Dyonisius), een martelaar uit de vroeg-christelijke tijd. Naar deze martelaar is de kerk en plaats vernoemd. Volgens een legende zou Saint Denis, toen hij op last van de Romeinen onthoofd was, met zijn hoofd in zijn handen naar de plaats zijn gelopen waar hij begraven wilde worden. Ook in een dorpsdeel van de plaats waar ik geboren ben staat een eeuwenoude kerk gewijd aan Dyonisius: het rozenkerkje van Asselt, nu onderdeel van Roermond. Roermond slokt Asselt op, Parijs heeft de plaats Saint Denis opgeslokt. Het is nu een suburb in het noorden van de stad.
Beeld van de H. Dyonisius die zijn hoofd vast houdt, bij het kerkje van Asselt
Mijn kleinzoon Gijs kende de kerk met dat orgel waar dus enkele jaren geleden vernielingen zijn aangericht. Het is het eerste orgel dat Aristide Cavaillé-Coll heeft gebouwd. Hij kreeg die opdracht toen hij pas 22 jaar oud was, de orgelbouwer werd er in een klap wereldberoemd door. Gijs plaatste in zijn fantasie de kerk van Saint Denis in een suburb van Madrid in Spanje. En in de directe omgeving van die buitenwijk leek het wel een oerwoud. Ook was de Middellandse zee niet ver weg, daar in dat uiterste zuidelijke puntje was hij trouwens erg smal. Je kon zomaar Marokko zien liggen. Maar soms zag je ook in de verte de koepelkerk van Saint Denis.
Er is dus een prachtig orgel in de kerk van Saint Denis. Loop maar eens naar binnen. Je kunt er regelmatig prachtige improvisaties horen.
In 1713 is de Spaanse successieoorlog ten einde, er was wel nog meer dan een jaar nodig om alle geschilpunten op te lossen. De aanleiding voor deze oorlog was: wie volgt de kinderloze Spaanse koning Karel II op. Heel veel landen bemoeiden zich ermee. Al voor de dood van Karel was er afgesproken dat Spanje verdeeld zou worden tussen Oostenrijk en Frankrijk. Maar Karel bepaalde in zijn testament dat Spanje in zijn geheel naar de kleinzoon van Lodewijk XIV moest gaan. Daardoor dreigde er een grote verandering in het machtsevenwicht te komen. Oostenrijk, Pruisen, Engeland en Nederland sloten een verbond, betwistten de uitleg van het testament en besloten de oorlog aan te gaan met Frankrijk. Op veel plaatsen in Europa, ook in de omgeving van mijn geboorteplaats Swalmen werd er jarenlang gevochten en had de bevolking veel te lijden van de voortdurende inkwartieringen van vreemde troepen. Uiteindelijk in 1715 bij de vrede van Utrecht werd geregeld hoe Europa er uit moest gaan zien.
Ik begon dit artikel met het jaar 1713. Dat was ook het jaar dat er een organist werd ontslagen door Lodewijk XIV, namelijk de organist van de koninklijke kapel in Versailles. Deze organist moest tijdens de diensten waar meestal ook de koning aanwezig was zijn muzikale kunstjes vertonen. Hij heette Louis Marchand. De koning was tot dan toe zeer ingenomen met zijn spel. Lodewijk XIV had bij de successieoorlog niet zijn zin gekregen, Spanje bleef uit de greep van Frankrijk, alhoewel er wel wat grenscorrecties kwamen ten gunste van Frankrijk. Hoe zou het toen gesteld zijn geweest met de gemoedstoestand van deze koning? Vlak voor zijn dood schijnt hij gezegd te hebben spijt te hebben van de vele oorlogen die hij gevoerd heeft. Maar in 1713 zal hij waarschijnlijk vooral nog hebben zitten balen. Marchand was in 1708, in oorlogstijd, aangenomen als organist in de hofkapel. Al eerder was gebleken dat hij een erg opvliegend en eigenzinnig karakter had. In 1713 werd hij door de zonnekoning dus de laan uitgestuurd. Hoe kwam het zover? Daarvoor ga ik naar het begin van de carrière van Louis Marchand.
Hij werd geboren op 2 februari 1669 in Lyon en kwam uit een familie van organisten. Zeer jong, al op 15-jarige leeftijd, werd hij aangesteld als organist van de kathedraal van Nevers. Op 22-jarige leeftijd trouwde hij met Marie-Angélique Denis die uit een beroemde familie van klavecimbel-makers kwam. Het echtpaar kreeg drie kinderen. Drie jaar later verliet het gezin de stad Nevers en verhuisde naar Auxerre. Daar werd Louis 4 jaar lang organist. In 1689 vestigde hij zich in Parijs. Hij was zeer ambitieus maar had tegelijk een onmogelijk, brutaal karakter. Hij had voortdurend ruzie, met zijn vrouw, maar ook met al de mensen met wie hij moest samenwerken. Toch werd hij door zijn talent bijna overal waar hij solliciteerde aangenomen. Zo werd hij onder meer organist in de kerk van Saint Benoît. In 1708 volgde hij zelfs Guillaume-Gabriel Nivers op als organist van de Koninklijke Kapel in Versailles. Het gerucht gaat dat zijn ex-vrouw, van wie hij inmiddels dus was gescheiden, de helft van zijn verdiensten opeiste, zodat hij op een dag in 1713 in Versailles, midden in een dienst in aanwezigheid van de koning de orgelgalerij verliet met de mededeling: ‘als ik slechts de helft van mijn salaris krijg, dan werk ik ook maar voor de helft’. Dit werd hem niet in dank afgenomen, hem werd geadviseerd om maar zo snel mogelijk zijn biezen te pakken om niet de toorn van de zonnekoning over zich heen te krijgen. Dus ondernam hij gedwongen een reis naar Duitsland, waar zijn virtuositeit hem onmiddellijk veel succes opleverde bij de adel, maar ook hier weer: jaloezie bij zijn medemuzikanten. In Dresden eindigde zijn avontuur buiten Frankrijk. Er was een wedstrijd georganiseerd tussen hem en J.S. Bach: wie kan er het beste orgel spelen. Marchand zou de confrontatie met Bach hebben willen vermijden na de verhalen die hij had gehoord over diens indrukwekkende talent als virtuoos en improvisator en verliet met de staart tussen de benen in de vroege ochtend dat de wedstrijd had moeten plaats vinden de stad. Hij keerde weer terug naar Frankrijk. Lodewijk XIV was al enkele jaren dood, hem hoefde hij niet meer te vrezen. De rest van zijn leven had hij nog een bescheiden loopbaan als organist en leraar. Hij overleed op 17 februari 1732 in Parijs.
Van Louis Marchand zijn een aantal klavecimbelstukken uitgegeven, een suite van 9 stukken in D mineur in 1699, en 12 stukken in C majeur in 1715. Andere stukken, waaronder een “Te Deum”, zijn nooit uitgegeven maar ze zijn wel nog als manuscript bewaard in de gemeentelijke bibliotheek van Versailles. Maar gelukkig zijn er wel flink wat orgelstukken bewaard gebleven. Alexandre Guilmant verdeelt deze stukken in zijn editie voor de Archives des maîtres de l’orgue in 1901 in vijf delen. Het eerste boek bevat 12 suites, die al een jaar voor de dood van Marchand in 1732 waren uitgegeven door diens dochter. Al deze stukken zijn kwalitatief vrij hoogstaand, volgens velen zijn ze misschien wel beter dan die van tijdgenoten als François Couperin of Nicolas de Grigny.
Ik heb naar een aantal CD-opnamen van zijn composities voor orgel geluisterd, gespeeld door Marie-Claire Alain. Voor mij springen twee stukken op deze CD er uit: “Grand Dialogue du 5e ton” (Boek III) en “Fond d’orgue” in E mineur (Boek II) . Een fond d’orgue is een registratiemodel, waarbij alle fluit-, principaal- en bourdonregisters van 4′, 8′ en 16′ worden gebruikt. We horen bij dit stuk een aantal opvallende akkoorden. Op zich lijkt het een vrij simpel stuk, maar het is erg chromatisch van opzet, je zit voortdurend te denken: waar gaat het heen? De ontknoping komt pas helemaal aan het einde. Bij zo’n stuk vraag ik me dan af: ‘wat zal de gemoedstoestand van de componist zijn geweest toen hij het schreef’. Het lijkt wel een soort beheerste onrust. Mensen met een moeilijk karakter maken vaak de mooiste muziek. Luister maar!
Marie-Claire Alain op het Orgel “Lefebre/Haerpfer-Erman” (1738/1972) van “l’église Notre-Dame de Caudebec-en-Caux” (Seine Maritime). Opname Erato, 1975
-‘We gaan vandaag beginnen met werkoverleg.’ De orgeldocent nodigt mijn kleinzoon Gijs uit om te gaan zitten op een stoel bij een rond tafeltje in de ontvangstruimte van de Pauluskerk van Gouda. -‘We gaan vandaag een grote improvisatie spelen op piano en orgel. Jij mag achter het orgel, ik ga achter de piano zitten.’ -‘OK.’ -‘Het eerste deel, hoe moet dat er uit zien? Jij mag beginnen. Wordt dat snel of langzaam?’ Na enig nadenken kiest Gijs voor “langzaam”. -‘En in welke toonsoort moet het staan?’ -‘In D majeur.’ De docent kijkt verrast op. Pittige toonsoort denkt hij waarschijnlijk. -‘Waarom D majeur?’ -‘Die komt in het volgende hoofdstuk, in hoofdstuk 20. Daar wil ik nu vast in spelen.’ -‘Goed. En moet het zacht of hard?’ -‘Zacht, want ik speel langzaam en dat is meestal zacht.’ De docent noteert alles op een blaadje. -‘Daarna kom ik op de piano. Dat is dan deel twee. Ik kies voor snel, hard en voor de toonsoort B-mineur. Waarom voor B-mineur denk je?’ -‘Een mooie toonsoort?’ -‘Nee, wat heeft B-mineur met D majeur te maken?’ -‘Dat weet ik niet.’ -‘Zing eens een toonladder van D majeur.’ Heel snel zingt de docent hem voor. Gijs begint hem na te zingen in hetzelfde register, dus met een extreem lage D. Ik zit erbij en suggereer dat hij een octaaf hoger moet zingen. Dat lukt, maar de hoge noten zingt hij octaverend weer een octaaf lager. Blijkbaar vindt hij ze te hoog. -‘OK. En nu B-mineur? Zing maar met me mee op la la la.’ Samen zingen ze de toonladder van B oorspronkelijk mineur. De docent vult al in wat de overeenkomst is. -‘We zingen dezelfde noten als bij de toonladder van D. Maar we beginnen op een andere toon.’ Gijs snapt waarschijnlijk wat er gezegd wordt maar de docent gaat gelijk verder. -‘Dat is dus deel 2, dan komt deel 3. Nu mag jij weer op het orgel. Je mag alles spelen wat je wil. Maar het moet in een ¾ maat staan. -‘We zijn aangeland bij deel 4. Nu gaan we samen spelen. Ik speel een ostinaat, een figuurtje dat zich steeds herhaalt. Jij luistert even en komt er dan bij. Jij speelt op het orgel een bijpassende melodie.’ -‘Deel 5. Jij mag weer alleen. Het moet steeds harder worden, er komt een crescendo. En er wordt gemoduleerd.’ -‘Deel 6. Ik speel piano, ik speel korte stukjes die op elkaar reageren.’ -‘Deel 7 mag jij weer doen, het orgel sluit af. Je maakt er een mooie finale van. Snap je het?’ -‘Ja.’ De docent dupliceert het aantekenblaadje heel snel. -‘Hier staat alles op, dat mag je op de lessenaar leggen zo meteen.’ -‘Ik hoop dat ik het kan lezen, ik kan jouw handschrift altijd erg slecht lezen. Je schrijft erg slordig.’ -‘Je weet het vast nog uit je hoofd.’
Leraar en leerling lopen vanuit de koffieruimte de kerk in. De docent loopt richting de piano die in het midden, aan het begin van de kerk staat. -‘Moet ik naar het orgel?’ -‘Ja zeker! Als je er bent dan mag jij al met deel 1 beginnen.’ Gijs loopt enthousiast naar boven. Ik ga midden in de kerk zitten en begin het geluid op te nemen op mijn telefoon. -‘Mag ik beginnen?’ -‘Ja.’
Hij begint te spelen. Alle zeven delen klinken. Ik ben toehoorder. Wat hoor ik? Ik hoor hoe het eerste deel niet echt zacht is, en dat het tweede deel nauwelijks sneller is dan het eerste. Ik hoor hoe Gijs bij deel drie niet in een driekwartsmaat speelt, maar wel in dezelfde toonsoort als zijn docent, B-mineur verder gaat, en uiteindelijk weer in D majeur uitkomt. Ik hoor hoe het volgende deel met de ostinaat in C gespeeld wordt en Gijs feilloos die toonsoort oppikt, maar bij zijn melodie een beetje blijft steken in wat korte motiefjes. Ik hoor hoe Gijs inderdaad af en toe een register erbij trekt bij deel 5 (hij gaat verder in C trouwens) waardoor je een soort crescendo effect krijgt. Ook gebruikt hij een aantal keren een tussendominant en enkele keren een moll-dur akkoord waardoor er een zeker suggestie van modulatie is. Het slotdeel, de finale, is wel afrondend maar klinkt niet echt als een daverend slot.
De docent loopt naar boven, naar het orgel. Hij geeft enkele aanwijzingen ter verbetering en loopt weer terug naar de piano. En alles wordt nog een keer gespeeld. Nu hoor ik dit: Het begin is nu langzamer en zachter, dus meer volgens de oorspronkelijke afspraken. Het tweede deel op piano is dit keer niet snel, het derde deel wordt door Gijs mooi geregistreerd met renaissance blazers en het staat nu wel in een driekwartsmaat! Ook nu weer gebruikt hij net als in de eerste versie zowel B-mineur als de paralleltoonsoort D-majeur. De ostinaat speelt zijn docent in G, deze toonsoort wordt feilloos opgepikt door Gijs. Nu speelt hij veel meer een melodie als bij de eerste versie. Wel heeft hij moeite om het tempo een beetje strak te houden. De docent reageert op het motiefje van Gijs, maar dat wordt niet opgepikt. Het vijfde deel speelt Gijs in C en door register en pedaalgebruik loopt het naar een mooi opbouwend dominant akkoord. De docent reageert door dit op te lossen en in een snel tempo zijn reactie-spelletje te spelen. Dit duurt maar heel kort, gelijk gevolgd door een echte finale op het orgel. Wat klinkt deze tweede versie gelijk veel beter!
Er volgen nieuwe aanwijzingen. De docent speelt enkele dingen voor, waarschijnlijk geeft hij nog wat suggesties. Zo klinkt het dan de derde keer: het begin is mooi, zacht en langzaam. Het derde deel lijkt er een beetje op, maar staat niet in een driekwartsmaat. Ook nu kiest Gijs weer dezelfde toonsoort als die van het voorafgaande pianostukje van zijn docent: B-mineur. Dan komt het stukje met de ostinaat. Deze wordt door de docent in een driekwartsmaat gespeeld, nog steeds in B mineur. Gijs kiest hierbij een register met een sterke kwint-boventoon voor zijn tegenmelodie, heel apart! Het volgende deel voor orgelsolo staat ook alweer helemaal in B-mineur, maar nu zonder zelfs maar een suggestie van modulatie. Eigenlijk horen we hier deel drie, het staat namelijk in een driekwartsmaat. Deel 6 begint de docent met korte grappige motiefjes en nu gaat het orgel meedoen. Er ontstaat even een leuk spelletje. Het orgel neemt al snel de overhand en maakt er een finale van: in D-majeur! Zo eindigt deze improvisatie in dezelfde toonsoort als waarin ze begonnen is. Doordat Gijs met het pedaal wat zit te klungelen is de metriek rommelig, maar dat mag de feestelijke stemming van dit machtige slot niet drukken.
De docent gaat de volgende leerling halen die buiten de kerk stond te wachten. Intussen gaat Gijs nog wat met de registers spelen en wat improviseren.
-‘Je mag de komende week gaan nadenken over wat je allemaal geleerd hebt deze week. En wat er allemaal nodig is als je met iemand gaat samen spelen.’
We lopen terug naar de auto. Bij ons thuis aangekomen gaat Gijs onmiddellijk naar boven, naar de orgelkamer. Ik hoor het een en ander vanuit de verte. Wat is hij toch aan het doen? Het klinkt behoorlijk geavanceerd. Ik loop er zachtjes heen, mijn mobiel zet ik op opnemen. Hij speelt stukjes muziek en praat tussen de stukjes door, in zich zelf? Dan loop ik naar binnen en vraag aan hem tegen wie hij eigenlijk aan het praten was? Hij wijst vanaf de orgelbank naar links, naar het logeerbed. -‘O, ik sprak tegen iemand die daar zit en die aan het luisteren was.’ -‘Ah, een toehoorder dus.’ Ik realiseer me dat ik de hele middag ook een toehoorder ben geweest, en nu was ik alweer een toehoorder. Een mooie rol.
De dagen zijn al weer heel langzaam korter aan het worden, maar de natuur houdt het weelderige zomergevoel nog zo lang mogelijk vast. De berm van de dijk naast ons huis is nog niet gemaaid. Gisteren liep ik met mijn camera vanaf ons huis zo’n 200 meter langs de dijk, en terug liep ik over een paadje van het aangrenzende natuurgebied van het Zuid-Hollands landschap. Wat een ongelooflijke uitbundigheid! Ik plakte een selectie van de foto’s die ik daar maakte achter elkaar en speelde later op mijn orgel wat achtergrondmuziek. Twee dagen eerder had ik vogelgeluiden opgenomen, een deel nam ik op bij dezelfde plek, het grootste deel klonk in de vroege ochtend vanuit de serre van ons huis, je hoorde vogels in de tuin. Het klonk die ochtend met name net zo uitbundig als de bloemen iets verderop in de berm bloeiden, het leek wel een volière. Ik prefereer die geluiden boven het geluid van tractoren en motoren, die eigenlijk het grootste deel van dag de vogel- en insectengeluiden overstemmen. Zo waan je je met wat fantasie in het aards paradijs. Of in de hemel, daar hoor je vast ook vogeltjes en er klinkt zo wie zo orgelmuziek!
Il buco betekent letterlijk: “het gat”. Dat is de titel van een film die in Nederland afgelopen donderdag in première ging en die we gisteren zagen. De Volkskrant beloonde hem met maar liefst vijf sterren. Ik las op internet dat mensen het een compleet waardeloze film vonden. Zo zie je maar. Om te beginnen: moest je deze film zien als een documentaire of als een speelfilm? Het ging over de verkenning door speleologen van een onderaardse grot van meer dan 600 meter diep. De film is gebaseerd op deze verkenning in 1961. In de film hoorde je vooral omgevingsgeluiden, maar er werd nauwelijks in gesproken. Als er al gesproken werd zagen we van het gesprokene geen ondertiteling. Een vertaling was ook niet nodig, het hele gesprek was op dat moment meer een illustratie van dát er gesproken werd dan van wát er werd gezegd. De kijker werd geprikkeld om vooral heel veel associaties te hebben. En er waren daarvoor volop mogelijkheden. Wat ging er allemaal door het hoofd van de oude herder heen, die al die speleologen vanuit een bergtop zag aankomen? Wat gebeurde er allemaal in het bergdorpje waar deze speleologen een nacht in een kerk bleven slapen? We zagen flarden van een kerkdienst, kinderen die naar een dokter gingen, diezelfde dokter zagen we later nog een keer. Televisiebeelden uit New York, gezien op een zwart-wit TV in een bergcafé. Niemand keek daar TV. Als je keek had je kunnen zien hoe een glazenwasser al stijgende naar binnen gluurde in de kantoorruimtes van een wolkenkrabber, waarbij hij commentaar gaf. We zagen bij de speleologen stukjes van een tijdschrift. Dat gebruikten ze om er fakkels van te maken. Stukjes papier met op eentje ’n foto van John F. Kennedy. Dat leverde een prachtig tijdsbeeld. Maar is het leven er sindsdien veranderd? Ik kreeg de indruk dat de mensen in dat afgelegen bergdorp wellicht nog steeds zo leven, net zo als zestig jaar geleden. Maar nu misschien met een kleuren TV. Of een primitief G2 netwerk voor de telefoon, zo fantaseer ik. Alles was heel mooi gefilmd, zonder commentaar. In de grot hoorde je vooral stilte, maar soms ook de geluiden van veel insecten. Hoe zag de buitenlucht er uit als je een eindje lager in de grot was? Er vloog een voetbal van de ene kant boven de spelonk naar de andere kant, en weer terug, een hele tijd achter elkaar. Achterblijvers boven de grot doodden de tijd met een spelletje. Heel veel later in de film zag je hoe die bal diep het gat in donderde. Allemaal gebeurtenissen die er niet toe leken te doen, maar waar je wel over kon nadenken als je dat wilde. Het geluid van de herder, die met prachtige klanken zijn kudde liefdevol toe riep. Een andere herder die heel goed een ezel kon imiteren, die geestelijk niet in orde was, maar wel in staat was om de oude herder te verzorgen. En je zag eindeloze landschappen. Waar je lang naar kon kijken en waar je helemaal in kon op gaan. Niet met het commentaar zoals in een documentaire, maar met alleen het poëtische beeld en het karige omgevingsgeluid. Als je je er aan over gaf: je was anderhalf uur achter elkaar in een bergdorp, of in een gat, of eenzaam, hoog in de bergen. Ook het markante hoofd van de oude herder bleef vaak lang achter elkaar in beeld. Er leek niets te gebeuren. Er heerste een volmaakte rust.
Toen was de bodem van het gat bereikt. De speleologen waren maar liefst 685 meter gedaald. Alles werd bovengronds minutieus uitgewerkt en opgetekend. De missie leek volbracht. Maar wij waren nog steeds in de bergen. Er waren mooie wolkenpartijen boven op een top, met zwarte schimmen van kale bomen. Na een tijdje was er alleen nog maar mist. Uit die mist klonk de roep van de herder. Alles leek weer bij het oude. Il buco was weer een eenzaam gat, een gat dat hoorde bij de herders en hun kudde.
We keken de hele aftiteling af. Ik vond het een mooie film. Vier sterren wat mij betreft.
In de Volkskrant van vandaag lezen we: Slechts 200 kilometer: op kosmische schaal is dat niets. Op die afstand vloog de Europees-Japanse ruimtesonde Bepicolombo langs het door kraters getekende oppervlak van Mercurius. In vaktermen heet zo’n manoeuvre een ‘fly-by’: een route rakelings langs een planeet.
Anderhalf jaar geleden schreef ik al over deze missie. Wie weet horen we er de komende jaren nog meer over. Maar het belangrijkste komt pas over drie jaar, wanneer de sonde in een baan rond Mercurius komt. Dan worden er een jaar lang allerlei bijzondere metingen uitgevoerd en zullen er vast nog wel meer opvallende foto’s gemaakt worden. Mercurius, die extreme planeet, zo ontzettend dichtbij de zon. Die we zeker in Nederland bijna nooit kunnen zien. Maar nu zien we zelfs deze prachtige details!
Gijs heeft drie opa’s en drie oma’s, wat een bofkont! Zo heb je meer kans op leuke cadeautjes. Van Opa en Oma Middelburg kreeg hij twee weken geleden een cadeau voor zijn negende verjaardag dat vandaag werd verzilverd: spelen op het orgel van de Nieuwe kerk van Middelburg. Dat hadden ze weten te regelen met de organist, Margreeth de Jong. De reis had hij er wel voor over, na afloop waren er ook nog eens pannenkoeken en mocht hij spelen op de grote instrumentencollectie van deze grootouders. Toen hij ook dat zat was ging hij lekker schommelen in hun tuin.
In de kerk werden we samen met Margreeth de Jong getrakteerd op een uitgebreid programma waarbij Gijs van hartenlust de registers mocht uitproberen. Nu niet de registers van een Hauptwerkorgel, maar van een echt orgel! Vooral de koppelingen werden op alle mogelijke manieren “gekoppeld”.
Hij speelde een (bewerkt) lied van Bach: “Lieber Herr Jesu, wo bleibst du so lange.” Daarna een eigen improvisatie van zacht naar hard, Psalm 100, drie variaties op Psalm 42, een stukje van Widor, de toccata in D-mineur van Bach en op het einde nogmaals een improvisatie, maar nu een totaal andere: een improvisatie waarbij vogelgeluiden werden nagebootst. Je kunt het terugluisteren, bijna 20 minuten. Zeker het einde ook vind ik de moeite waard!
Nog iets over het orgel: Van het originele zeer oude orgel is niets meer over. Maar toch ziet de orgelkas er oud uit. Hou zit dat? In 1954 schonk de Lutherse Gemeente aan het Spui in Amsterdam een orgelkas aan de Hervormde Gemeente te Middelburg. In die kas zat oorspronkelijk een orgel van orgelbouwer Johannes Duyschot, gebouwd in de jaren 1691-1693. Bij de bouw van dat orgel vervaardigde Jan Albertsz. Schut het oksaal en de orgelkas. De beeldhouwer Jasper Waageman leverde het beeldhouwwerk voor het lampet onder het Rugwerk en vermoedelijk ook de andere beeldengroepen van het orgel. In september 1692 was de orgelkas zover klaar dat men kon beginnen met schilderen. Er werd besloten om de kas ‘in root en wit te lacken’. Deze beschildering is thans helaas niet meer aanwezig. De orgelluiken werden beschilderd door Philip Tideman, een Amsterdamse kunstschilder. De firma van Leeuwen uit Leiderdorp bouwde in 1954 een geheel nieuw binnenwerk in deze kas. Hierbij moest het pedaalpijpwerk wegens de geringe ruimte een plaats krijgen in een nis in de muur rechts naast het instrument. Margreeth de Jong liet het ons allemaal zien. De laatste werkzaamheden zijn van de hand van de firma Flentrop, die heeft in 2004 nog uitgebreid onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd. Maar de huidige pijpen zijn dus van de hand van orgelmaker van Leeuwen, het is dus een “van Leeuwenorgel”. Maar wel eentje met een heel mooie kas uit de zeventiende eeuw.
Gijs, zijn moeder en ik reden weer terug. Dat is een saaie en lange reis, vandaag zeker. Het was koud en druilerig. Maar dat deerde niet, onze harten waren immers verwarmd.
Gisteren hoorde ik voor het eerst muziek van Jan Welmers, de organist en orgelpedagoog die afgelopen maart op 84-jarige leeftijd overleed. Hij is vooral bekend van zijn minimal music waar ik persoonlijk niet veel mee heb. Maar hij schreef in meer stijlen. Bij sommige stukken gebruikte hij klankblokken of hij componeerde volgens de 12-toons techniek. Hij schreef het stuk dat ik gisteren hoorde al in 1965 en het werd pas in 1999 voor het eerst op CD gezet. Hij speelde het toen zelf op het Königsorgel van de Stevenskerk, de kerk waar hij bijna 25 jaar aan was verbonden. Het was een stuk dat gebruik maakte van de twaalf-toons techniek. Dat is niet zo vreemd. 1965 was vooral ook tijd van de seriële muziek, die toen vooral werd geschreven door componisten als Boulez en Stockhausen. Zij schreven erg technische muziek, moeilijk te spelen en nog moeilijker voor de toehoorder. Omdat er nog andere reekstechnieken werden toegepast werd de muziek erg abstract. Heel anders dan de meeste 12-toons muziek van de leden van de tweede Weense school, die meestal in de kern romantisch bleef. Ik begrijp hoe Schönberg gekomen is tot zijn 12-toonsstelsel. Als je zijn muziek beluistert zo tussen 1908 en 1920 dan voel je het geleidelijk aan gebeuren. Eerst wordt de tonaliteit los gelaten. De muziek is zo chromatisch van opzet geworden dat er vanzelf een centrum verdwijnt. Als hij dat onderkent wordt de muziek bewust atonaal, we noemen die periode “de vrije atonale stijl”. Maar de chromatiek van Wagner blijft nog steeds dichtbij. Hij zoekt naar vaste grond en vindt dat in de vorm, zoals hij bij een van de delen van Pierrot Lunaire het verschijnsel Passacaglia toepast: er is een vaste melodie die bindend is door in het hele stuk in een van de partijen aanwezig te zijn. Maar de muzikale drager is feitelijk de tekst, en door ritme en instrumentatie wordt de sfeer die bij die tekst hoort uitgedragen. Ik heb wel eens aan studenten gevraagd toen ik het stuk een keer had laten horen of ze een idee van de vorm hadden? Niemand had gehoord dat er een vaste melodie aanwezig was. De andere aspecten vielen veel meer op. Later, zo vanaf 1920, wordt die bindende factor nog stelliger vastgelegd bij Schönberg in een soort thema met 12 verschillende tonen, en door dat vol te houden ontstaat de 12-toonsmuziek. Ook hierbij is het niet van belang dat je dat thema herkent. Daarna vindt er opnieuw een grote ontwikkeling plaats, maar: de muziek blijft op een of andere manier een romantisch trekje hebben. Het sterkste zie je dat bij Alban Berg, die ook volgens deze techniek gaat schrijven, bijvoorbeeld in zijn altvioolconcert, we horen uitgesproken romantische muziek. Ook zijn opera Lulu blijft romantisch. Bij Anton Webern lijkt dat steeds minder te gaan worden. Zijn late werk is verschrikkelijk moeilijk om te spelen maar ook om als luisteraar te bevatten. Het is niet voor niets dat de leden van de seriële school van na de tweede wereldoorlog vooral naar Anton Webern keken. Toen ik nog les gaf op het Conservatorium liet ik vaker een deel uit de variaties opus 27 voor piano horen en wist door sommige stukken van te voren pathetisch voor te zingen niet alleen de structuur duidelijk te maken, maar ook liet ik horen hoe nog steeds de opzet in feite romantisch was. Zelfs de korte motieven zijn hier niets meer dan romantisch geladen melodieën. Door de expressietekens die hij erbij zette gaf Webern duidelijk aan hoe je als instrumentalist moest denken en “zingen”, met daarbij de fraseringen die geleid werden door de talloze ritenuti.
Ik was dus benieuwd naar de Passacaglia van Jan Welmers. Was het romantische muziek? Hmmm. Niet echt denk ik, het was eerder interessante sfeermuziek. Ik bleef geboeid luisteren door de vele afwisselende passages, afwisselend in ritmisch opzicht maar vooral ook door de afwisselende orgelregistraties. En af en toe was het spannend door de virtuositeit die nodig was om alles te kunnen spelen, zoals op het einde de razend snelle pedaalpartij. En ik wilde natuurlijk graag het verschijnsel passacaglia herkennen. Ik hoorde in ieder geval hoe met name gedurende de tweede helft hele passages gedragen werden door langere tonen in de baspartij, maar ik kon zo gauw niet herkennen wat de overeenkomst was tussen al die fragmenten. En er waren ook vrij veel fragmenten waar die bas ontbrak. Je moet het stuk waarschijnlijk vaker horen en een partituur erbij zou ook kunnen helpen. Desondanks vond ik het zelfs de eerste keer een boeiend stuk. Stukken die je vaker moet horen zijn meestal de beste. Ik zal binnenkort een keer wat 12-toonsmuziek uit de tweede Weense school toelichten. Of misschien de passacaglia voor orkest van Anton Webern, zijn opus 1, nog helemaal in een romantische tonale stijl.
Hier een opname van de passacaglia van Jan Welmers, gespeeld door Johan den Hoedt op het van Leeuwen/van de Veer orgel in de Wijnstok in Dordrecht.
Leuk om hier vaak naar te kunnen luisteren. Ik mis wel de bevlogen uitvoering van Gerben Budding die ik gisteravond hoorde, het klinkt hier net iets te technisch naar mijn mening. En de registratie is ook behoorlijk verschillend, logisch ook met die verschillende orgels. Het zou aardig zijn om ook een opname zoals die ik gisteren hoorde vaker terug te kunnen beluisteren.
Op 20 juni 1940 sneuvelde, nog in het begin van de tweede wereldoorlog, de getalenteerde componist en organist Jehan Alain. Hij was pas 29 jaar. Zijn vader Albert Alain was een leerling van Gabriel Fauré en Guilmant aan het Conservatorium van Parijs. Heel bijzonder: in zijn huis had hij zijn eigen orgel gebouwd en zo konden hij en zijn kinderen goed orgel studeren. Hij was een goed amateur-orgelbouwer.
Hij werkte in een katholieke kerk en was voornamelijk met religieuze muziek bezig. Dat kun je ook wel zien aan zijn eigen huisorgel, met een beeld van Maria met Jezus op haar arm en een beeld van zo te zien een Franciscaner monnik. (Franciscus, Antonius van Padua?) Zo ook kregen zijn kinderen religieuse muziek met de paplepel ingegoten.
Jehan Alain kreeg dus eerst les van zijn vader, daarna van Augustin Pierson aan het orgel van de Saint-Louis-kathedraal in Versailles. In 1928 ging hij naar het Conservatorium van Parijs. Daar studeerde hij naast orgel bij Dupré ook compositie bij Paul Dukas en Roger Ducasse . Tijdens zijn studie behaalde hij prijzen bij de onderdelen harmonieleer, contrapunt, fuga, orgelspel en improvisatie. Die laatste lessen bij Dupré waren beroemd. De studenten moesten na een opdracht om de beurt improviseren, maar iedereen wilde eerder dan Jehan spelen, bang dat hun improvisatie anders in het niet zou vallen. Tijdens een van deze improvisatiesessies eindigde Jehan in een andere toonsoort dan waarmee hij begonnen was, iets dat eigenlijk een soort “misdaad” was. Jehan zei schuldbewust: “Oei, dat was een vergissing…” Marcel Dupré antwoordde hem: “Nou, je moet je vaker vergissen! “
Vanaf 1935 was hij organist van de Saint Nicolas in het plaatsje Maison-Lafitte, nu aan de rand van het huidige westelijke Parijs aan de Seine. De Saint Nicolas is een bescheiden parochiekerk uit begin negentiende eeuw met slechts een klein orgel, maar hier kon hij behalve dat hij de diensten begeleidde ook veel zelf spelen, componeren en improviseren. Zijn orgelwerken zijn dan ook voornamelijk vanaf die tijd ontstaan.
orgel st. Nicolas
Een jaar later al, in 1936, kreeg hij erkenning als componist door het winnen van de prijs van de vereniging “Vrienden van het orgel” met een suite voor orgel. Hij trouwde in hetzelfde jaar en kreeg in de vier jaren dat hij nog leefde drie kinderen. De baan als organist was niet echt lucratief, hij moest bijverdienen door het geven van piano- en orgellessen. Soms nam hij ook deel aan de activiteiten van de groep “Jeune France”, een groep die onder de bezielende leiding stond van Olivier Messiaen. Hij sneuvelde zoals gezegd op 29-jarige leeftijd, waarna zijn muziek enigszins vergeten dreigde te worden. In zijn nalatenschap vinden we allerlei composities: voor piano, orgel, kamermuziekensembles en ook schreef hij vier missen in allerlei bezetting en flink wat koormuziek.
Een van zijn bekendste werken voor orgel is “Litanies”, dat hij schreef in augustus 1937 en opdroeg aan Virginie Schildge-Bianchini (later Zinke-Bianchini). Zij was een vrouw die eveneens behoorde tot de intimi van Olivier Messiaen, zij schreef bijvoorbeeld een uitgebreid voorwoord in een van diens theoretische boeken. Een litanie is een gebed waarbij God, Maria, of een of meer heiligen worden aangeroepen. Een litanie wordt gebeden tijdens een dienst of een processie en heeft de vorm van een aantal aanroepingen; iemand (meestal een priester) bidt voor en de gelovigen antwoorden met een bepaalde formule zoals “bid voor ons” (ora pro nobis), of “heb medelijden met ons” (miserere nobis) enz. Het meest kenmerkende is dus de formule voorzang-nazang, maar ook de soms wat langere reciterende aanroep, gevolgd door het slechts korte antwoord. Hieronder een fragment van een Gregoriaans Litanie gezang waarbij heiligen, engelen en figuren uit het oude testament worden aangeroepen en hen wordt gesmeekt medelijden met ons te hebben,
Het meest beroemde familielid van Jehan Alain zou zijn zus Marie-Claire worden. Zij was bijna veertien jaar oud toen haar broer om het leven kwam. Net als haar broer had zij ook les in Parijs bij Marcel Dupré. In de organistenwereld is haar naam een begrip. Meer dan 2000 orgelconcerten gaf ze over de hele wereld. Ook was zij decennialang een van de vaste docenten aan de Internationale Zomeracademie voor Organisten, onderdeel van het Internationaal Orgelfestival Haarlem. Na 2010 stopte ze met spelen en het geven van masterclasses. Zij stierf in 2013 en zorgde er in haar lange carrière voor dat de orgelwerken van haar veel te vroeg gestorven broer bekend bleven. Hier horen we hoe Marie-Claire Alain in Luzern de Litanies van haar broer speelt.
Mijn kleinzoon van net 9 jaar oud wilde het ook wel eens spelen. Hij had het nog nooit gespeeld, wel al enkele keren gehoord vermoed ik. Uit zijn hoofd klonk het bij hem zo:
Bij gebrek aan focus van je leerling kun je meerdere dingen doen: ongeduldig en of boos worden, proberen met trucjes de focus terug te krijgen, of meebewegen met de snel afgeleide leerling. Alle drie zou kunnen lukken. Het eerste doe ik af en toe als Gijs weer eens met zijn ogen van de partituur afdwaalt naar bijvoorbeeld het pedaal of het beeldscherm van de Hauptwerk computer. Ik spreek hem beslist toe en pak zijn hand en laat die wijzen naar de plek waar we bezig waren met de oefening. Ook de andere technieken pas ik soms toe. Zijn leraar liep er bij de orgelles ook weer tegen aan.
-‘Wat moest je doen?’ Dat was de eerste vraag die de docent hem stelde toen hij op de orgelbank gezeten nieuwsgierig naar de registerknoppen keek. Gijs: -‘O, koppelingen, leuk.’ Hij begon enkele koppelingen uit te trekken. Zijn leraar liet hem even zijn gang gaan. Heel uitzonderlijk, want tot nu toe mocht hij daar nooit uit zich zelf aan komen. Toen herhaalde hij zijn vraag: -‘Wat moest je doen?’ Ik kon zijn blik niet zien want ik zat achteraf, op een plek waar ik eigenlijk alleen maar het grootste deel van de conversatie auditief kon volgen, maar aangevuld met de orgelklanken kon ik aardig afleiden wat er allemaal gezegd werd. Ik denk dat zijn docent inmiddels wees naar wat er in het schrift stond. -‘O ja, 8a.’ -‘Laat maar eens horen.’
Er klonk een A, maar niet in het goede register. Daarna kwam weer een A, in een ander register. Moeizaam speelde hij drie noten. -‘Laat nu 8c eens horen.’ Hetzelfde verhaal. Na twee noten zei Gijs: -‘Ken je dit?’ en hij speelde een leuk deuntje. -‘Waar waren we ook al weer mee bezig?’ -‘O ja. Die basnoten.’ -Wijs eens aan wat je net speelde?’
Gijs wees het waarschijnlijk aan. Toen gooide zijn docent het over een andere boeg. Hoe zou Gijs gefocust kunnen blijven op wat daar stond in die bassleutel van die oefening. Het was een oefening met vrijwel uitsluitend sprongen, dat om hem te dwingen elke noot opnieuw te lezen en niet meer te gaan raden naar iets dat hij logisch zou vinden. -‘Speel het nog maar een keer, maar dan met akkoorden.’ -‘Dat is een makkie.’ -‘Dat zou nog wel eens tegen kunnen vallen denk ik.’ Gijs begon te spelen, links de basnoten, rechts zelfverzonnen akkoorden. Nou zeg. Hij speelde nu zonder te stoppen de hele baslijn door tot het einde. Omdat er akkoorden bij moesten moest hij bij de les blijven. Op enkele foutjes na speelde hij de bas goed, en de akkoorden erbij waren muzikaal gevonden.
-‘Je kun er ook een bepaald ritme aan geven.’ De docent deed iets voor. Nu was het gelijk muziek. Gijs ging hier zonder aarzelen in mee. -‘En nu mag je zelf een baslijn verzinnen en daar ook akkoorden bij spelen.’ Gijs ging onmiddellijk weer aan de slag. Ook daar kwam een leuk ritme bij, en vanwege de eenheid moest hij dat wel meer consequent tot het einde blijven spelen. De docent bleef met korte aanwijzingen tussendoor zijn eisen stellen.
-‘Nu maken we er een echt muziekstuk van. Jij gaat een sonate verzinnen die uit drie delen bestaat. Het eerste deel zou iets dergelijks kunnen zijn.’ Er klonk een fragment van een begin van een soort baroksonate. En zo speelde hij ook een stukje van een langzaam deel, en tot slot een snel slotdeel.
-‘Iets dergelijks mag je oefenen en als het echt goed klinkt dan gaan we er in de kerk een opname van maken.’ -‘Waw, Gijs hoor je dat? Je mag een eigen stuk maken met drie delen dat ook wordt opgenomen, hier in de kerk, als het goed genoeg klinkt!’ De les was afgelopen en ik was naar mijn kleinzoon toe gelopen. Gelukkig had ik het een en ander kunnen opnemen.
De volgende dag was Gijs weer bij mij en ik nam samen met hem het huiswerk door, ik vertelde hem nog een keer wat zijn docent tegen hem gezegd had. Nee hoor, hij hoefde mijn opname die ik die dag tevoren gemaakt had niet te horen, het leek hem totaal niet te interesseren. -‘Kom gaan we naar boven’, zei hij. Dan ga ik een sonate van drie delen spelen! Ik ging met hem mee. Maar hij wilde het eerste deel heel anders doen dan zijn leraar had voorgesteld. Het moest zo vond hij een machtig intro zijn. Dus hij laadde de demoversie van het Cavaillé-Coll orgel van Caen. Het intro begon inderdaad heel machtig, maar ik vond het veel te lang. -‘Gijs, je moet het stuk ook onthouden, je moet het vaker achter elkaar kunnen spelen en dan moet het steeds ongeveer hetzelfde zijn.’ -‘Oké.’ Hij begon het onmiddellijk nog een keer te spelen, maar maakte er nu veel eerder een einde aan. Zo ging het ook met het tweede en derde deel. Vooral het derde deel leek aardig op het voorbeeld van zijn docent. Het begint al wat te worden!
De aanpak van de docent werkte en was tegelijk ook motiverend. Uiteindelijk kwam het vanuit eerst het spelen van slechts die ene gekke bas waar geen focus op te maken viel, tot opeens het verzinnen van een complete driedelige sonate!
Mijn moeder heeft me de liefde voor de natuur bijgebracht. Ze is nu alweer bijna 22 jaar geleden overleden, maar ik herinner me haar vooral als iemand die stil kon genieten van haar omgeving. Op een beschut plekje in de tuin met de geur van rozen, het gezoem van insecten. Toen ze klein was stonden er in ons geboortedorp heel veel orchideeën. Daar kon ze met weemoed aan terug denken. Vooral door het slechte bermbeheer met vergif was er heel veel verdwenen. Ik nam haar een keer mee naar de duinen van Oostvoorne. Wat een genot, daar stond het allemaal nog!
“De mooiste tijd van het jaar is de periode tussen half mei en half juni.” Als mijn moeder dat zei dan moest het wel zo zijn. Zij was de kenner met veel meer ervaring dan ik. Maar nu zeg ik het ook. We gingen pas weg in de vroege middag. Het eerste stuk van de duinwandeling kwamen we nog enkele mensen tegen, maar na een tijdje waren we helemaal alleen. Nee, de nachtegalen waren er ook. En de merels. En op sommige plaatsen rook het ontzettend lekker. Het was er meer dan zalig. Op het strand was vrijwel niemand. Behalve de watervogels natuurlijk. Het bleef warm totdat de zon af en toe weg ging. Weer terug in de buurt van de Tenellaplas zagen we op enkele plekken enkele reeën, en ook konijnen. Vroeger wemelde het ervan, zo’n 40 jaar geleden. De myxomatose richtte een slachting aan waarvan de populatie nooit meer was hersteld. Nu dan misschien langzaam weer? Het was al avond aan het worden. In de Tenellaplas zaten kikkervisjes. We mijmerden nog even bij het water. De daslook was uitgebloeid, maar de stengels smaakten pittig. Ik proefde het nog uren, en herinnerde me dan opnieuw deze mooie dag, in de mooiste tijd van het jaar.
Johann Sebastian Bach overleed in 1750. Twee jaar daarvoor kreeg hij problemen met zijn ogen, hij had staar. Een jaar later al kon hij bijna niets meer lezen en hij kon ook niet meer schrijven waardoor hij dus ook niet de “Kunst der Fuge” kon afmaken. Al zijn documenten moesten worden ondertekend door zijn vrouw of zijn jongste zoon. In maart 1749 besloot hij om zich te laten opereren aan zijn ogen. De eerste operatie mislukte, een jaar later werd de operatie herhaald. Na enkele maanden kon het verband om zijn hoofd weer af, het was 18 juli 1750. Bach deed zijn ogen open, en het ongelooflijke leek gebeurd te zijn: hij kon weer zien! Maar de vreugde was van korte duur. Kwam het door de inspanning van zijn ogen, door de maandenlange gedwongen rust? Die zelfde dag nog kreeg hij een beroerte. 28 juli, tien dagen later, overleed hij. Omdat hij geen testament had nagelaten gingen de executeurs kijken wat er met de nalatenschap moest gebeuren. Zijn vrouw Anna Magdalena kreeg slechts een derde deel. En dat was zelfs te weinig om haar nog kleine kinderen van te kunnen onderhouden, laat staan om de grotere kinderen te laten studeren.
Johann Christoph Friedrich Bach
Johann Christoph Friedrich was achttien toen zijn vader overleed. Nog geen jaar daarvoor was hij aan een studie rechten begonnen aan de universiteit van Leipzig. Die moest hij nu afbreken. Gelukkig kon hij wel nog wat anders. Hij had namelijk net als zijn broers aan de Leipziger Thomasschule een muziekopleiding genoten. Daarnaast had hij ook nog muzieklessen gehad van zijn vader en van Johann Elias Bach, een achter-achterneef. Waarom is hij minder bekend dan de drie beroemde broers Johann Christian, Carl Phillipp Emanuel en Wilhelm Friedemann? Hier zijn meerdere redenen voor aan te wijzen. Deels omdat die andere broers werkten op zeer vooraanstaande plekken als Hamburg en Londen. Deels omdat hun stijl misschien meer in de smaak viel. Deels omdat veel werk van Johann Christoph verloren is gegaan. Maar net als zijn broers: componeren kon ook hij goed. Op zoek naar een baan kwam hij terecht in de stad Bückeburg in het Teutoburger woud. Daar kon hij gaan spelen als klavecinist in de hofkapel van graaf Willem van Schaumburg-Lippe. En het werd geen tijdelijk baantje, het bleek de baan van zijn leven. Hij bleef maar liefst ruim 40 jaar in deze stad werken, tot aan zijn dood. Op 8 januari 1755 trouwde hij met de hofzangeres Münchhausen.
De leiding van het hof-orkest was toen hij er aankwam in handen van twee Italianen, Angelo Colonna was er de concertmeester en Giovanni Battista Serini was aangesteld als kapelmeester en componist. Bach leerde daar de stijl van de Italiaanse opera en cantate kennen. Er werden ten minste twee keer per week concerten met meestal ook vocale muziek uitgevoerd. Toen de Italianen in 1759 vertrokken werd Johann Christoph aangesteld als concertmeester. Behalve voor de leiding van de concerten was hij nu ook verantwoordelijk voor het componeren van nieuwe werken. Er begon voor hem een intensieve werkperiode: naast veel kamer- en pianomuziek componeerde hij oratoria en symfonieën. Ook de benoeming van Johann Gottfried von Herder tot predikant aan het hof in 1771 was stimulerend, het leidde tot een vruchtbare samenwerking en vriendschap tussen de dichter en de componist. Herder leverde aan Bach teksten voor oratoria, cantates en andere dramatische werken. Deze fase eindigde in 1776 met de benoeming van Herder te Weimar.
In hetzelfde jaar overleed eerst de gravin en een jaar later ook de graaf. Johann Christoph Friedrich ging zich opnieuw oriënteren en besloot om te beginnen samen met zijn zoon een bezoek te brengen aan zijn broers in Hamburg en Londen. Vooral het bezoek aan Johann Christian in Londen was een feest. Bij concerten daar leerde hij onder andere werken van Glück en Mozart kennen. Ook kwam hij in Londen in contact met de “pianoforte”. Hij was zo onder de indruk van dat instrument dat hij besloot om er een te kopen en te laten verschepen naar Bückeburg.
Terug in Bückeburg wijdde hij zich verder aan de leiding van de hofkapel en leidde het orkest naar grote hoogten. Volgens Johann Nikolaus Forkel stond de Bückeburger hofkapel in die tijd op de vierde plaats in rangorde van de beste orkesten van Duitsland. Daarnaast stond de pianomuziek in deze periode in het centrum van zijn compositorische werkzaamheden, hij zou vaak tot laat in de nacht nog hebben geïmproviseerd. Hier een sonate voor pianoforte van zijn hand.
Op 26 januari 1795 kwam hij in Bückeburg te overlijden en hij werd op 31 januari op de begraafplaats aan de Jetenburger kerk begraven. Een belangrijk deel van zijn in handschrift overgeleverde werk, dat zich sinds 1917 in het Staatliches Institut für Musikforschung te Berlijn bevond, werd tijdens de Tweede Wereldoorlog helaas vernietigd.
Tot zover deze zoon van de beroemde Johann Sebastiaan Bach. Wat ik van hem beluisterde vond ik de moeite van het beluisteren waard. Hij zal voornamelijk gewerkt hebben in de grafelijke burcht. Maar de stad had ook een eigen Lutherse kerk. Kwam hij daar ook? Speelde hij er wel eens op het orgel? Dat was in de tijd van Johann Christoph Bach al zo’n 150 jaar oud, het dateerde uit 1625. En het heeft er, na de nodige restauraties, nog tot 1962 gestaan! Hij schreef bijvoorbeeld variaties voor orgel op het thema dat ook Mozart gebruikte van het bekende wijsje “Ah vous je dirai maman”, in Nederland bekend als “Altijd is Kortjakje ziek”.
Ook onderstaand preludium in E mineur is door hem voor orgel geschreven.
Het historische orgel van de Stadkirche van Bückeburg is in 1962 door brand verwoest. In 1965 werd het opnieuw naar historisch voorbeeld nagebouwd. Dat zie je nu nog terug in de orgelkast. Er waren zoveel foto’s van bewaard dat al het houtsnijwerk kon worden gereconstrueerd en het vernieuwde pijpwerk werd gemaakt door een orgelbouwer uit Hannover. Zo zal ook Johann Christoph het dus gezien hebben:
In de jaren 1993-1997 werd dit pijpwerk alweer verwijderd, er waren ambitieuze plannen om er weer een echt barokorgel van te maken. De orgelbouwer Rudolf Janke uit Göttingen ontwierp een nieuw “barok orgel” dat in de mooie gereconstrueerde orgelkast moest passen.
Orgel en altaar
En zo hebben we dus nu uiterlijk het orgel uit de tijd van Johann Christoph Bach, maar klinkend een neo-barok-orgel. Ja, want Janke wilde eigenlijk ook weer de klank van het oude orgel terug hebben, helaas, het pijpwerk was verdwenen en hij moest dus compleet opnieuw aan de slag. Hij probeerde de mooiste historische barok-registers die hij kende te imiteren. In de vroege barok waren orgels ook niet gelijkzwevend gestemd, dus hoe zou het dan geklonken hebben? Waarschijnlijk met een middentoons stemming. Maar dat zou betekenen dat je er eigenlijk in niet zo veel toonsoorten op zou kunnen spelen, toonsoorten met veel kruisen of mollen zouden dan knettervals klinken. Dat wilde hij natuurlijk ook niet. Dus verzon hij de “Janke-stemming:”, een stemming die niet geheel gelijkzwevend is, maar “een tikje middentoons”. Sommige toonsoorten (zoals D-mineur) klinken op dit orgel fantastisch, sommige andere toonsoorten klinken wat stroever (Fis, Des, As). Vooral voor de meeste barokmuziek en ook voor orgelmuziek van Mendelssohn is het ideaal. Het sleepladen-instrument bezit 47 registers, verdeeld over drie manualen en een pedaal. De tracturen zijn mechanisch.
Ann-Helena Schlüter, een zeer veelzijdig kunstenaar (onder meer schilder, pianist, organist) is erg enthousiast over het orgel. Ze liet in 2021 enkele opnamen maken, eentje waarop ze zelf het orgel beschrijft, maar ook een waarop ze op het orgel improviseert en een waar ze een preludium van Bach op dit orgel speelt. Ik zet de link naar deze opnames hieronder.
De klank van dit Janke orgel is ook als Hauptwerk-orgel vereeuwigd. Zie mijn artikel dat hieraan is gewijd.
Als je luistert naar muziek van Johann Christoph Friedrich Bach dan hoor je muziek die erg verwant is met muziek van Mozart. Hij schreef 20 symfonieën, heel veel kamermuziek en ook heel veel werken voor koor, solisten en orkest. Die werken zullen voornamelijk in een zaal van de grafelijke burcht zijn uitgevoerd, de geestelijke werken misschien ook wel in de Lutherse stadskerk. Ik hoop snel een keer Bückeburg te bezoeken. Het grafelijk kasteel staat er nog en kan deels worden bezocht.
De Lutherse stadskerk van begin 17e eeuw staat er dus ook nog, met daarin het eerder beschreven prachtige orgel.
Stadtkirche
Volgens Ann-Helena Schlüter is Bückeburg een heerlijk en aangenaam stadje. Ik kom er aan!
Hauptwerk is de Duitse naam voor “Hoofdwerk”, en elke organist weet gelijk wat je bedoelt. Het begrip “Hauptwerk” is inmiddels een internationaal begrip geworden doordat een ICT-bedrijf deze naam is gaan gebruiken voor het meest gebruikte virtuele orgel van dit moment. Virtueel, daar bedoel ik mee dat de geluiden niet uit orgelpijpen komen, ook niet uit een elektronisch orgel, maar uit een computer. Ze zijn opgenomen met de meest geavanceerde opname apparatuur. Van elke klank van elk register (dus van elke orgelpijp, dat kunnen er soms wel meer dan 8000 zijn) zijn ter plekke, meestal in een kerk, meerdere samples gemaakt. Al die samples samen vormen een virtueel orgel, dat via het programma Hauptwerk tot klinken kan worden gebracht. Hoe? Door te spelen op een of meer klavieren en pedaal. Al deze klavieren en het pedaal staan via midi in verbinding met een computer. Elke toets correspondeert dan met een van de eerder opgenomen geluiden. De hoeveelheid samples en de geluidskwaliteit van die samples, samen met vooral de kwaliteit van de koptelefoon of luidsprekers, bepaalt hoe goed alles klinkt. Hier zie je mijn hauptwerk-opstelling. Ik had al een keyboard dat je kunt gebruiken om muziek mee te maken, maar dat ook dienst kan doen als midi-keyboard waarbij de enige functie is het aansturen van de toetsgegevens naar de computer. Om dit te gebruiken moet je niet alleen een usb-verbinding net de computer hebben, maar het heeft zelf ook stroom nodig. Daar boven staan twee master-keyboards van ruim 100 euro per stuk, die gevoed worden via de usb-poort en dus alleen de midi-functie van aansturen van de toetsen hebben. Het pedaal heb ik gekocht en dat is ook via usb verbonden met de computer. De ombouw heb ik zelf gemaakt.
Voor het programma Hauptwerk, maar ook voor een virtueel orgel moet je betalen. En de bedragen zijn niet misselijk. Verder moet je computer vooral ook veel werkgeheugen hebben. Voor minder dan 32 GB moet je het niet doen, want dan zullen veel virtuele orgels niet geladen kunnen worden. Er is een “Lite-versie” van Hauptwerk. Je betaalt dan “slechts 13 euro per maand”. Deze versie heeft enkele beperkingen, onder meer: hoeveel geluiden kunnen er maximaal tegelijk worden geladen? 1024, dat zijn er gelukkig normaal gesproken ruim voldoende. De andere beperking heeft te maken met de mogelijkheid tot het gebruik van meer dan een monitor, het kunnen mixen van de geluiden (volume registers onderling afstellen) en nog enkele dingen. Je bent in dat geval wel echt professioneel bezig maar daar betaal je dan gelijk het viervoudige voor.
Ik heb een lite-versie en behalve het complete standaardorgel van “St. Anns-Moseley” (een eenvoudig tweeklaviers-orgel dat altijd samen met de installatie van Hauptwerk erbij wordt geinstalleerd) heb ik een aantal gratis demo-versies van veel mooiere orgels. Helaas, die demoversies zijn dan wel gratis maar de meeste registers van die orgels zijn uitgeschakeld. Je hebt dus slechts een select aantal registers dat je kunt gebruiken, het is vooral bedoeld om je lekker te maken. Wil je het orgel nadat je dan eenmaal lekker bent gemaakt helemaal hebben? Dat kost je per orgel zo tussen de pakweg 600 en 1200 euro!
Waarom die hoge prijzen? Tja, de gebruikerswereld is, zelfs wereldwijd, niet echt heel groot. Dus wil zo’n bedrijf alles up tot date houden, support bieden en het programma verbeteren dan kan dat alleen met dergelijke prijzen.
Nu stootte ik per toeval op een virtueel orgel voor Hauptwerk dat pas veertien dagen geleden op de site is geplaatst: het orgel van de Lutherse kerk van Bückeburg. Om voor mij duistere redenen is dit orgel geheel gratis, en alles werkt! Voor mij is de lite-versie van Hauptwerk daarvoor op dit moment genoeg. En nu heb ik eindelijk een echt goed klinkend, compleet orgel!
De dispositie ziet er als volgt uit:
Er zijn dus drie manualen en een pedaal. Het hoofdwerk (HW) heeft 13 registers, het bovenwerk (OW=Oberwerk) heeft er 14 en het Borstwerk (BW) heeft er 10. Ook het pedaal kent 10 registers, waaronder zelfs een 32 voet! De registers van de drie manualen kunnen afzonderlijk een tremulant-sound krijgen. En verder zijn er een aantal koppelingen mogelijk: Het bovenwerk kun je mee laten klinken op het hoofdwerk (II-I), ook het borstwerk kun je aan het hoofdwerk koppelen (III-I). Verder kun je de afzonderlijke manualen ook aan het pedaal koppelen. (I-P, II-P, III-P). Ik heb het pas gisteravond geïnstalleerd. Daarvoor moest ik eerst ongeveer 31 GB downloaden in 8 afzonderlijke bestanden, deze vanuit Hauptwerk installeren en voor de eerste keer inladen (wat kost dat de eerste keer veel tijd..), tot slot de virtuele manualen en het pedaal koppelen aan mijn keyboards en pedaal. Ik heb een opstelling met drie manualen en een pedaal, dus dat paste mooi bij dit orgel. Van de 32 GB werkgeheugen van mijn computer was na het inladen nog maar 8 GB over…
Ik ga er de komende tijd eens lekker op spelen. Maar ik heb een filmpje gemaakt om de geluiden van de registers te laten horen.
Over het originele orgel van Buckeburg heb ik in een apart stuk geschreven. Dat stuk gaat vooral ook over een beroemde inwoner van deze stad, Johann Christoph Friedrich Bach, een van de zonen van de beroemde Johann Sebastiaan Bach.
“Welke grote vraag wilt u graag beantwoord zien door wetenschappers?” Deze vraag kunnen we stellen aan de wetenschapsredactie van de Volkskrant die met zes geselecteerde vragen van de zomer aan de slag zal gaan.
Dat prikkelt. Maar eigenlijk lees je al vaker over dergelijke grote vraagstukken, en worden er ook pogingen tot oplossingen aangereikt. Vandaag in diezelfde Volkskrant stond er een mooi artikel van journalist Guillaume Pitron, die is gespecialiseerd in de geopolitiek van grondstoffen. Voor de energietransitie zijn zeer kostbare aardmetalen nodig, een markt die China domineert. De mijnbouw om deze aardmetalen te delven is zeer vervuilend. Het is niet makkelijk om dat schoner te doen. In de omgeving van de mijnplaatsen is de grond verziekt door het vervuilde water en hebben duizenden mensen inmiddels kanker. Maar al die aardmetalen zijn hard nodig voor bijvoorbeeld zonnepanelen of accu’s van elektrische motoren. En vanwege de energietransitie zijn er steeds meer van die metalen nodig. Willen we af van kolen, olie en gas om de CO2-uitstoot terug te brengen dan zijn we zoals het er nu naar uitziet steeds meer aangewezen op die aardmetalen. De markt daarvan wordt gedicteerd door China die 75% van deze metalen levert. We kunnen proberen van het Russische gas af te komen maar we leveren ons dan wel uit aan China. En China kan ons dan net zo makkelijk in de kou zetten als Rusland dat nu doet. Guillaume Pitron suggereert dat we ook meer buiten China zullen moeten gaan delven, maar dan op een zo verantwoord mogelijke wijze, wat betekent dat de productie veel duurder zal zijn. En voor de energie opwekking is voorlopig kernenergie een relatief goede oplossing. De milieuschade is veel minder dan die ontstaat bij het uitgebreid delven van kostbare aardmetalen. En verder is het belangrijk, (een open deur), dat mensen stoppen met het overbodige gebruik van energie. Het langer rijden in een tweedehandsauto blijft voor het milieu beter dan het overstappen op een elektrische auto waar bij de bouw veel van die aardmetalen nodig zijn. Aldus Guillaume Pitron.
Dit soort gedachtes zouden bij een lange termijnstrategie van Nederland, of liever nog Europa, of liever nog de hele wereld, een grote rol moeten spelen. Afgelopen september werd onze gasketel schoongemaakt tijdens een jaarlijkse onderhoudsbeurt. De monteur liet ons enkele dingen zien die betekenden dat de ketel waarschijnlijk hooguit nog enkele jaren te leven heeft. -‘Dan moeten we daarna misschien overstappen op een elektrische warmtepomp?’ -‘Dat waag ik te betwijfelen’ was zijn antwoord. ‘Ik denk dat het nog zeker tien jaar duurt voordat het echt lonend gaat zijn.’
Lonend gaat zijn, dat is voor de monteur een kosten-baten-plaatje. Maar hoe zit het met het milieu? Als alles elektrisch is zal ons huis geen gas verbranden en dus ook geen CO2 uitstoten. Maar hoeveel stoot een moderne gasketel uit? En dat met de wetenschap dat elektriciteit voor het grootste deel gemaakt wordt door het verbranden van kolen en gas. Dus indirect komt die CO2 dan alsnog in de atmosfeer terecht is mijn gedachte. Pas als we compleet kunnen overschakelen op groene energie, dan wordt het pas echt lonend. Maar: voor die groene energie zijn heel veel kostbare aardmetalen nodig. En met dat in gedachte denk ik dat we ons alsnog achter onze oren moeten krabben als particulier, maar vooral ook als Nederland. Ook de prachtige aardgasleidingen die door heel Nederland lopen, moeten we die opgeven? Na enige aanpassing kunnen de leidingen ook gebruikt worden voor het transport van waterstof. Waterstof kan in een elektrolysefabriek (omzetten van elektriciteit in gas) eenvoudig worden geproduceerd uit water en elektriciteit, en voor enorm veel doeleinden worden gebruikt – als brandstof voor voertuigen, als toevoeging in het aardgasnet, als grondstof in de industriële processen van raffinaderijen en staalfabrieken, voor de productie van meststoffen en in veel andere sectoren. Op de middellange termijn kan waterstof worden gebruikt als brandstof in elektriciteitscentrales. Als transportmiddel zullen de hoofdleidingen van het aardgasnet waarschijnlijk nog heel lang nodig zijn, nu voor aardgas, gemengd met biogas, daarna dus voor het transport van waterstof. Voor de particulier zal op de lange termijn het gas waarschijnlijk verdwijnen en zal hij het dus vooral met stroom moeten gaan doen die rechtstreeks is opgewekt door zonnepanelen, wind, kerncentrales en door de verbranding van waterstof. Maar: Ik denk dat de monteur gelijk heeft. Hier gaat nog zeker tien jaar over heen. Hopelijk houdt de ketel het nog even. Kunnen we er nog even over blijven nadenken…
Op 8 mei 2022, vlak na zijn 82ste verjaardag, was er een feestelijk concert in de Laurenskerk ter ere van Johann Lemckert. Dat concert had al twee jaar eerder moeten plaats vinden maar werd door corona uitgesteld. Wie is Johann Lemckert? Op wikipedia staat onder meer:
Johann Theodorus Lemckert werd in 1969 benoemd tot organist-titularis van de drie orgels van de Grote of St. Laurenskerk in Rotterdam. Het nieuwe Marcussen-hoofdorgel werd door hem ingewijd op 8 december 1973 in aanwezigheid van ZKH Prins Claus der Nederlanden. Hij vervulde deze functie tot 2006. Daarnaast gaf hij ook talrijke orgelconcerten, zowel in binnen- als buitenland. Ook was hij hoofddocent aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, waar hij een jongere generatie organisten opleidde (1972-2000), waaronder Hayo Boerema die hem in 2005 als organist-titularis opvolgde in de St. Laurenskerk in Rotterdam. Lemckert is zich na zijn carrière als organist gaan toeleggen op componeren. Zo schreef hij concertwerken voor orgel, koor a capella en werken voor blazers en orgel. Verder maakte hij liturgische werken en muziek voor beiaard.
Het was schitterend weer en voor de Laurens kerk lag in het grasveld allerlei speelgoed, bedoeld voor iedereen die het maar wilde om mee te spelen: badmintonrackets, hoepels, ballen, springtouw. Het was nog vroeg, mijn oudste kleinzoon wilde het een en ander wel eens uitproberen. Toen begon het carillon te spelen. Gijs gaf uitleg aan de andere mensen die ook op het plein aanwezig waren: -‘dit is muziek van Johann Lemckert, hij was de vroegere organist van deze kerk. Nu is Hayo Boerema de hoofdorganist.’ De mensen keken hem verbaasd aan. Het speelgoed werd opgeborgen en we liepen de kerk in. Gijs klampte gelijk iedereen aan, geen flauw idee wat hij tegen hen zei. Hij was namelijk al weer snel uit ons vizier want wij moesten onze kaartjes nog laten controleren. De stoelen die al klaar stonden werden steeds meer gevuld. Na een kort praatje met een aantal bekenden zochten we dus snel een mooie plek op.
De bijeenkomst was behoorlijk afwisselend. Er waren enkele korte toespraken en er was een interview met Johann Lemckert, er werd orgelmuziek van hem gespeeld en een dubbelkwartet van het Laurens vocaal zong enkele muziekstukken. Gijs kreeg mijn telefoon en nam het eerste muziekstuk op. Ik distilleerde hier een aantal beelden uit en zette die onder de opgenomen muziek. Je hoort een compositie van Johann Lemckert, het is een orgelbewerking van psalm 146, gespeeld door Gerben Budding.
Jammer genoeg heef Gijs niet het tweede stuk opgenomen, een bewerking van psalm 22. Hier kwamen veel van de prachtige, ook zachte registers, van het Marcussenorgel goed tot hun recht. Er werden trouwens meer mooie stukken van Lemckert gespeeld zoals een compositie gebaseerd op het Gregoriaanse “Pange Lingua”. Johann Lemckert zelf gaf hierbij de toelichting. “Hij was toevallig ooit een keer in een plaatsje in de Achterhoek op Sacramentsdag en daar werd het Pange Lingua uit volle borst door alle aanwezige volwassenen en kinderen meegezongen. Hier was hij zo van onder de indruk dat hij besloot op basis van deze melodie een orgelstuk te schrijven.” Ik heb nog online gezocht naar werken van Lemckert, er is niet veel te vinden helaas. Aangenaam verrast was ik door een compositie van Wim Smits die ook gespeeld werd. Wim Smits was organist van de Liduinakerk van Schiedam (inmiddels afgebroken). Hij schreef in 1954 “Voorspel, koraal met variaties en toccata”. Samen met Gijs volgde ik op het gehoor waar weer een nieuwe variatie begon. Van dit stuk heb ik dan wel een opname kunnen vinden op youtube, ook gespeeld op het Marcussenorgel en net als nu weer door de organist van de Steigerkerk, Anton Doornhein.
Johann Lemckert is ook nog enkele jaren aan het eind van zijn studietijd op en neer gereisd naar Parijs om les te nemen bij Gaston Litaize. Deze blinde organist is opgeleid door Marcel Dupré en Maurice Duruflé. Verder was Litaize een adept van César Franck en had hij veel contact met Olivier Messiaen. Zo heeft Lemckert door zijn lessen bij Litaize de muziek van Messiaen meegebracht naar Rotterdam. Gerben Budding speelde twee delen uit “Messe basse pour tous les temps”. Een Messe Basse is een dienst waarbij de Latijnse teksten van de mis van die dag min of meer onhoorbaar worden gepreveld door de pastoor, intussen speelt de organist. Het is zo een meditatief moment voor de kerkgangers waarbij de muziek minstens zo belangrijk is als de liturgie. En zo klonk deze muziek ook, meditatief, maar niet gelijk makkelijk in het gehoor liggend. Ik had de twee delen best nog wel eens willen horen, dus ging ik op zoek op youtube maar ik heb ze helaas niet kunnen vinden. Dus laat ik iets anders horen, een “Priëre” van Litaize, gespeeld op het mooie orgel van de Saint Sernin.
Waar was Gijs gebleven? Hij was niet te zien. Eindelijk vond ik hem. -‘Ik ben Hayo Boerema aan het zoeken, ik wil hem graag even spreken.’ Ik zag hem ook nergens maar toen begreep ik dat hij weer achter het orgel had plaats genomen om een lied te begeleiden dat door de aanwezigen gezongen zou gaan worden. Ik deed mijn stoute schoenen aan en beklom zachtjes met Gijs de trap die naar het orgel leidde. Voor de deur bleven we staan. -‘We wachten tot het orgel stopt met spelen.’ De muziek stopte en we deden de zware deur open. Daar zat inderdaad Hayo achter het orgel en Gijs begon gelijk te kletsen. -‘Ik zou ook weer eens achter dat orgel met vier manualen willen zitten.’ -‘Nou, dat mag, als je maar nergens aan komt.’ Gijs ging op de orgelbank zitten en bleef braaf overal vanaf. Ik vertelde tegen Hayo dat Gijs les had van Gerben Budding en dat hij hem graag een keer had willen spreken. -‘Ik wil jouw opvolger worden.’ -‘En dan ook zeker alle sleutels van al die orgels mee krijgen,’ grinnikte Hayo. -‘Ja precies.’ Dat grapje had Hayo gemaakt in zijn toespraak richting Johann Lemckert. Met een overdreven bekakt Haags accent deed hij daarbij na hoe het gegaan was toen hij hem opvolgde en hoe hij daarbij een voor een al de sleutels had mogen ontvangen. Gijs had het er net daarvoor nog over gehad, dat had hij wel een erg leuk grapje gevonden. We lieten de organist-titularis met rust en gingen weer naar beneden. Mijn vrouw was ons kwijt…
Na een glaasje sap en wijn en met nog een hoofd vol orgelklanken liepen we door een zonovergoten Rotterdam naar de auto. -‘Wanneer mag ik weer eens op het grootste orgel van Nederland spelen?’ -‘Misschien van de zomer, net als vorig jaar. Ergens in juli of augustus, bij de amateur orgeldagen.’
Hij verheugt er zich op. Ik denk dat hij de komende tijd ook op zoek gaat naar stukken van Johann Lemckert. Die hij trouwens ook nog had aangeklampt. -‘U ziet er heel anders uit dan vroeger. Ik ken u van Willem Wever.’ Johann Lemckert kon het zich vaag herinneren. Hij had in de negentiger jaren van de vorige eeuw een keer aan een kind dingen over het Marcussen orgel uitgelegd. Bij het programma Willem Wever. –‘Ik heb “U “gezegd tegen Johann Lemckert’, vertelde hij in de auto. ‘Omdat hij al zo’n oude meneer is.’ Johann Lemckert is inderdaad een man om “U” tegen te zeggen.
Hieronder de links naar de stukjes die ik tot nu toe schreef naar aanleiding van de muziek van een cantate van Bach.
Christ lag im Todesbanden, BWV 4Bij de cantate „Christ lag im Todesbanden, BWV 4“ van Bach gaat het om de overwinning op de dood. Dit kun je veralgemeniseren, bij het Christendom is het Christus die dat doet door met Pasen uit de dood op te staan.
Bleib bei uns, denn es will Abend werden BWV 6Zoals de Emmaüs-gangers willen dat de vreemdeling met hun meegaat, zo willen de Christenen dat Jezus bij hen blijft. Deze cantate is voor tweede paasdag, net als BWV 66 waar ik ook over schreef. Hoop en vrees worden daar belicht, misschien zoals dat ook speelde bij de tweeEmmaüs-gangersin hun discussie op weg naar het stadje.
Komm, du süße Todesstunde BWV 161Deze cantate is geschreven voor de zestiende zondag na Pinksteren, als in het evangelie de opwekking van de doden op de jongste dag centraal staat. De strekking is vooral: het hebben van de wil tot sterven, het hebben van de wil om naar de hemel te gaan. Ik schreef dit stukje toen mijn schoonvader overleed.
Erschallet, ihr Lieder, erklinget, ihr Saiten! BWV 172In een quasi-erotische tekst wordt bezongenhoe de ziel samengaat met de Heilige Geest via een ‘kus van genade’, en uiteindelijk volgt de voltooiing: ‘Ik ben van jou, en jij bent van mij’.
Na de dood van Jezus is er verwarring en een sterk gevoel van onbestemdheid bij zijn volgelingen. De hoera-stemming van ‘Hij is verrezen’, die is er nog lang niet. Zo lopen de dag na Pasen enkele volgelingen richting Emmaüs en een voorbijganger sluit zich bij hen aan. Hij luistert naar hun verwarde verhalen, ze hebben het over Jezus en over al de profetieën. Ze zijn bang en vol twijfel. In het stadje aangekomen is het inmiddels donker geworden. Ze vragen de vreemdeling: ‘wil je niet met ons mee eten?’ Hij schuift mee aan de avonddis. In de loop van de avond komen ze er langzaam achter wie de vreemdeling eigenlijk is, en als het uiteindelijk tot hen doordringt dat ze feitelijk Jezus zien zijn ze toch nog vol ongeloof. Dit moment is meesterlijk weergegeven door Caravaggio.
Caravaggio maakt optimaal gebruik van het contrast licht-donker. Christus is letterlijk het licht. Zijn zegenend gebaar moet vertrouwen geven. Zijn leerlingen zijn nog in het donker en hun onrustige twijfelende gebaren illustreren hun verwarring.
In Cantate BWV 6 (geschreven voor tweede Paasdag 1725) worden dergelijke gevoelens ook muzikaal uitgebeeld. Zo horen we in het openingskoraal de tekst uit Lucas 24:29 “bleibet bei uns”. Bij Lucas is het de letterlijke vraag van de leerlingen aan de vreemdeling die ze onderweg tegenkwamen als ze in Emmaüs aankomen, bij Bach is het veel meer de ontreddering van de mensheid die zijn leider kwijt is en hem terug wil. Midden in het openingskoraal klinkt een fuga, zeven keer wordt de tekst “Bleibet bei Uns” in lange noten gezongen, dwars door de snelle fuganoten heen. Daarnaast horen we deze lange noten ook nog twee keer puur instrumentaal. Dit fragment eindigt met, over vier octaven unisono door het hele koor, een lange “G”: Bleib bei uns, gevolgd door de nadrukkelijke vraag in een meerstemmige homo-ritmische zetting, met nogmaals diezelfde vraag, eindigend op de nadrukkelijk smekende, vragende dominant.
Deze cantate heeft zes delen, en in de meeste delen overheerst de droevige, onbestemde sfeer alhoewel Bach ons ook aanmoedigt standvastig te blijven. Het tweede deel wordt gezongen door een countertenor, het is een smeekbede: “Bleib, ach bleibe unser Licht, weil die Finsternis einbricht.” (Blijf, och blijf toch ons licht als de duisternis invalt). Letterlijk is het weer de tekst van Lucas waarin staat dat het donker wordt, maar nu horen we hoe de donkerte licht kan worden, door een gebed. De hobo da caccia klaagt met de countertenor mee. De “Finsternis” wordt niet alleen uitgebeeld door dalende tonen, alsof de zon verdwijnt, maar de bijbehorende akkoorden versterken het gevoel ten zeerste. In onderstaand partituurfragment zie je hoe het “Licht” door stijgende lijnen wordt uitgebeeld, de “Finsternis” door dalende lijnen. De drie omcirkelde akkoorden op het einde, alle drie mineur-akkoorden, maken de sfeer extra mistroostig. Het laatste van de drie, Dbm, is een zogenaamd “moll-dur-akkoord”, je zou op die plaats een majeur-akkoord verwacht hebben. Een prachtig effect.
Het derde deel wordt gezongen door een vrouwenkoor. Deze ijle vrouwenstemmen klinken als het ware in de nacht. De majeurtoonsoort staat hier voor de hoop van de mensen. Een beweeglijke cello (violoncello piccolo) geeft misschien tegelijkertijd de innerlijke onrust weer van die mensen, ik las ook ergens dat de nachtelijke sterren er mee zouden kunnen zijn uitgebeeld. Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ, weil es nun Abend worden ist, dein göttlich Wort, das helle Licht, lass ja bei uns auslöschen nicht. In dieser letzt’n betrübten Zeit verleih uns, Herr, Beständigkeit, dass wir dein Wort und Sakrament rein b’halten bis an unser End. (Ach blijf bij ons heer Jezus Christus, terwijl het nu avond is geworden. Laat uw goddelijke woord, dat heldere licht, niet bij ons gedoofd worden. In deze droeve tijd, geef ons heer, doorzettingsvermogen, zodat we uw woord en sacrament tot het einde toe kunnen vast houden.)
De muziek van het hele derde deel
De kern van deze cantate zegt: we zijn alleen, maar we willen niet alleen zijn: “blijf bij ons!” Dat is een universeel gevoel dat iedereen misschien wel eens zal ervaren. Als iemand ernstig ziek is of zelfs al is overleden, we willen niet alleen achterblijven. Of hoe iemand zich voelt na een scheiding. Of na het gedwongen verlaten van zijn geboortegrond. Het gevoel van wanhopige vluchtelingen die graag weer houvast hebben. Bach zegt dat het houvast in het geloof ligt. Hij geeft je hoop. Het eerste, primaire gevoel is eenzaamheid, duisternis. De muziek van Bach is ondanks alles troostvol, voor ieder die er voor open staat.
De complete muziek van deze cantate, gezongen door het Monteverdikoor en orkest onder leiding van John Eliot Gardiner met als solisten Angharad Gruffydd Jones, sopraan, Daniel Taylor, countertenor, James Gilchrist, tenor en Stephen Varcoe, bas kun je hieronder vinden. De opname is gemaakt op 24 en 25 april 2000 in de Georgenkirche in Eisenach.
BWV 6 Bleib bei uns, denn es will Abend werden (1725)
Coro Bleib bei uns, denn es will Abend werden, und der Tag hat sich geneiget.
Aria: Alt Hochgelobter Gottessohn, lass es dir nicht sein entgegen, dass wir itzt vor deinem Thron eine Bitte niederlegen: Bleib, ach bleibe unser Licht, weil die Finsternis einbricht.
Choral: Sopran Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ, weil es nun Abend worden ist, dein göttlich Wort, das helle Licht, lass ja bei uns auslöschen nicht. In dieser letzt’n betrübten Zeit verleih uns, Herr, Beständigkeit, dass wir dein Wort und Sakrament rein b’halten bis an unser End.
Recitativo: Bass Es hat die Dunkelheit an vielen Orten überhand genommen. Woher ist aber dieses kommen? Bloß daher, weil sowohl die Kleinen als die Großen nicht in Gerechtigkeit vor dir, o Gott, gewandelt und wider ihre Christenpflicht gehandelt. Drum hast du auch den Leuchter umgestoßen.
Aria: Tenor Jesu, lass uns auf dich sehen, dass wir nicht auf den Sündenwegen gehen. Lass das Licht deines Worts uns heller scheinen und dich jederzeit treu meinen.
Choral Beweis dein Macht, Herr Jesu Christ, der du Herr aller Herren bist; beschirm dein arme Christenheit, dass sie dich lob in Ewigkeit.
Andere stukjes die ik schreef naar aanleiding van een cantate van Bach
De koning en de koningin kregen een mooi koningsdagconcert op 11 april 2022 in Maastricht. Dit concert werd op Koningsdag zelf, 27 april, uitgezonden, omkleed met achtergrondinformatie. Als Limburger gaat mijn hart altijd wat sneller kloppen als ik zulke mooie beelden van het Limburgse landschap, maar vooral ook van de stad Maastricht zie. Hier heb ik namelijk gestudeerd en hier zijn mijn eerste twee kinderen geboren. Ik ben er ooit met pijn in mijn hart vertrokken vanwege een mooie baan, maar ik kom er nog regelmatig terug. Wat voor muziek zou er deze avond gespeeld gaan worden? In mijn studietijd werd er regelmatig aandacht gegeven aan de wat meer moderne klassieke muziek. Ik volgde enkele privélessen bij Matty Niël, iemand die indirect les heeft gehad van mensen uit de tweede Weense school. Ook mijn eigen docent muziektheorie, Henry Delnooz, zou als een volgeling van die school kunnen worden beschouwd. Zij lieten mij ervaren dat de muziek van mensen als Schönberg, Berg en Webern in feite prachtige, eerlijke, romantische muziek is en zo voel ik dat nog steeds. Bij een concert enkele jaren geleden waarbij het tweede strijkkwartet van Schönberg werd gespeeld was ik tot tranen toe geroerd door de manier waarop de tekst muzikaal werd uitgebeeld. Met die gedachten in mijn hoofd vroeg ik me af: wat voor muziekstukken zouden we deze avond te horen gaan krijgen?
Het viel me 100% mee. Er werden zelfs vrij moderne klanken ten gehore gebracht. Ja, Saint-Saëns, dat kunnen de meeste mensen nog pruimen. Maar hoe zouden de mensen in de zaal geluisterd hebben naar de gedichten van Pierre Kemp, op muziek gezet door Leonard Evers? Deze dirigent-componist-presentator heeft in den Haag compositie gestudeerd bij Louis Andriessen. Die schreef zelf nu niet bepaald de meest toegankelijke muziek. Maar deze avond ervoer ik de muziek zelfs als bijzonder toegankelijk, ondanks het feit dat de melodielijnen en de akkoorden niet echt tonaal te noemen waren. Het klankidioom varieerde trouwens per stuk. Ik had bij een van de liederen associaties met zettingen zoals ik ze kende bij Alban Berg. Ook hoorde ik bij een lied een erg ritmische zetting met swingende maatwisselingen, ik hoorde vleugjes Strawinsky. Het laatste lied waarmee ook het concert afsloot deed me denken aan de stijl van Louis Andriessen. Alle stukken hadden een ding gemeenschappelijk: ze waren heel doorzichtig gezet en ze waren subtiel geïnstrumenteerd. In zoverre zou dit concert bij veel mensen die moeite hebben met het modern klassieke idioom een brug kunnen slaan: ‘o, zo kan moderne-klassieke muziek dus ook klinken!’ Op Radio 4 hoor je dergelijke muziek bijna nooit meer tegenwoordig, men blijft daar naast het standaard repertoire meestal steken in zoetgevooisde minimal-music-achtige klankjes. Ik was blij met het programma en vond het een prachtig concert, ook door de goede solisten.
Het mooiste muziekstukje was voor mij een van de toonzettingen van een gedicht van Pierre Kemp, door Leonard Evers. Het was een gedicht waarbij het maanlicht in een wei werd uitgebeeld. Op het einde blijkt de maan ook in de keuken te schijnen. Met subtiele klanken van slagwerk, strijkers, houtblazers en vooral ook vibrafoon wordt er een geheimzinnige sfeer geschapen. In de wei ruik je de “ranonkelingen”, zijn dat boterbloemen, of dotterbloemen? Of zijn we zelfs in een alpenwei met grote ranonkels? Leonhard Evers laat vooral de nachtelijke sfeer met het maanlicht in zijn muziek horen. Het einde is bijna een toverspreuk: ‘en de maan schijnt op een ei’. De maan staat symbool voor allerlei dingen, nachtelijk maanlicht maakt de gevoelswereld van mensen actief. Mensen worden nostalgisch, krijgen associaties, worden weemoedig. Dat betoverende maanlicht schijnt tegelijk op een ei. Een ei verbergt het geheim van nieuw leven in zich, het zien van dat gele maanlicht op het witte ei maakt misschien nog meer gevoelens los. Maar welke? Dat mag de luisteraar er zelf bij fantaseren.
Het is zo stil boven de planten Boven de lage, en boven de gerankten En de lucht is alleen vol reuken van ranonkelingen in de grote wei
Het is zo stil in de keuken en de maan schijnt op een ei.
Naar aanleiding van dit lied van Leonard Evers ging ik op zoek naar zijn modernistische voorgangers. Liederen die meer dan honderd jaar eerder zijn geschreven, maar die voor mij nog steeds prachtig zijn. Het eerste lied waar ik aan moest denken is een lied dat is getoonzet door Anton Webern. De tekst is van Karl Kraus, een Weense schrijver die bijna als enige in zijn tijd weerstand bood aan de oorlogshetze die daar gedurende de laatste jaren voor de eerste wereldoorlog was. Maar hij schreef ook gedichten, zoals onderstaand gedicht: je ziet hoe hij in Wenen in een park loopt. Het is een stralende ochtend, maar door de geuren en kleuren, zelfs geluiden raakt hij helemaal in de ban van de sfeer van het moment. Het park ziet blauw van de grasklokjes en in gedachten ziet hij ze niet alleen maar hoort hij ze als op een zondagochtend klingelen. Hij blijft staan, net als het standbeeld in het park van de generaal, stokstijf. Het moment wordt voor hem bevroren, het moment wordt tot een eeuwigheid.
Wie wird mir zeitlos. Rückwärts hingebannt weil’ ich und stehe fest im Wiesenplan, wie in dem grünen Spiegel hier der Schwan. Und dieses war mein Land. Die viele Glockenblumen! Horch und Schau! Wie lange steht er schon auf diesem Stein, der Admiral. Es muβ ein Sonntag sein und alles läutet blau. Nicht weiter will ich. Eitler Fuβ, mach Halt! Vor diesem Wunder ende deinen Lauf. Ein toter Tag schlägt seine Augen auf. Und alles bleibt so alt.
Ik krijg een tijdloos gevoel. Ruggewaarts naar achteren gebannen blijf ik en sta vast in het gazon, zoals in de groene spiegel hier de zwaan. En dit was mijn land. De vele grasklokjes! Luister en kijk! Hoe lang staat hij al op deze steen, de admiraal. Het moet wel een zondag zijn en alles luidt blauw. Niet verder wil ik. IJdele voet, blijf staan! Voor dit wonder eindigt je loop. een dode dag slaat zijn ogen op. En alles blijft even oud.
Alban Berg schreef onder meer de zogenaamde Altenberglieder.
Peter Altenberg was een zonderling die vooral leefde van wat vrienden hem toestopten. Hij schreef daarnaast gedichten waar hij wat mee verdiende. Dagelijks was hij te vinden in het nog steeds bestaande “Café Zentral” waar hij als een standbeeld is vereeuwigd op een stoel. Dit standbeeld is gebaseerd op een historische foto. Als je het wilde schreef Altenberg voor jou iets op een Ansichtskaart. Deze gedichten werden in bepaalde kringen beroemd. Het zijn vaak gedichten met een licht verhulde erotiek. Zoals onderstaand gedicht, dat gaat over een wegtrekkende wolk na een sneeuwstorm. De componist Alban Berg verklankte op een prachtige manier zowel de sfeer van de storm als die van de wegtrekkende wolk. Nadat de tekst gezongen is komt er, als je goed luistert, even een subtiel “grinnik-motiefje”, dan hoor je alleen nog de opstijgende mist in de verte verdwijnen.
“Seele, wie bist du schöner, tiefer nach Schneestürme. Auch du hast sie, gleich der Natur. und über beiden liegt noch ein trüber Hauch, eh das Gewölk sich verzog.”
“Ziel, wat ben je mooier, dieper na een sneeuwstorm. Ook u heeft het, net als de natuur, en over allebei ligt nog een troebele zweem voor de wolk weg trok.”
De kwintencirkel 